5-ma’ruza. Tkislikda to’g’ri burchkli Dekart koordinatalar cictemasi. Tekislikda ikki nuqta orsidagi masofa. Kesmani berilgan nisbatda bulish. Uchburchak yuzi. Tekislik va fazodagi to’g’ri burchkli Dekart koordinatalar cictemasi Reja

Yangi dars mavzusining bayoni (55 daqiqa): (matn keltiriladi, matnda asosiy materialdan tashqari, avvalgi mavzularda o’rganilgan tushunchalar, tasdiqlar hamda mashhur olimlar haqida ma’lumotlarni o’zida mujassam qilgan glossariy ham keltiriladi va ma’ruzaning elektron variantida giperssilkalar yordamida ularning ekranda ko’rsatilishi ta’minlanadi).
Mavzuning asosiy mazmuni–ma’ruza muloqot uslubi vositasida talabalarga yetkaziladi.


1. Tekislikda to’g’ri burchkli Dekart koordinatalar cictemasi. Son o’qi ba tåêislikdagi nuqtaning koordinatalari. Biror to’g’ri chiziqda ixtiyoriy nuqtani belgilab, uning nuqtadan boshlab ikki tomonini biror birlik kesma (masshtab) yordamida, masalan, 1 sm dan qilib teng bo’laklarga bo’lamiz va nuqtadan boshlab o’ng tomondagi kesmalarning uchlarini: 1, 2, 3, 4 va h.z sonlar bilan, chap tomondagi kesmalarning uchlarini -1, -2, -3, -4 va hokazo sonlar bilan belgilaymiz (1-chizma).

1-chizma

Bunday xossaga yega bo’lgan to’g’ri chiziq son o’qi deyiladi. nuqta uning boshlang’ich nuqtasi deyiladi.

Tekislikda, boshlang’ich “ ” nuqtalari ustma-ust tushadigan o’zaro perpendikulyar va son o’qdarini olaylik. U holda nuqtadan o’ngda va yuqorida joylashgan kesmalar musbat sonlar (masalan, 1, 2, 3, 4, ...); chapda va pastda joylashgan kesmalarga yesa manfiy sonlar (masalan, -1, -2, -3, -4, ...) yozilgan bo’ladi (2-chizma).


2-chizma
o’qda olingan har bir nuqtaga mos sonlar abssissalar deb; o’qda olingan har bir nuqtaga mos sonlar yesa ordinatalar deb ataladi. yoki o’qini abssissalar o’qi; yoki ni yesa ordinatalar o’qi va nuqta koordinatalar boshi deyiladi.
Ularning hammasi birgalikda tekislikdagi to’g’ri burchakli Dekart koordinatalar sistemasi deb ataladi (R. Dekart – XVII asrda yashagan mashhur fransuz matematigi).
, , va tekisliklarni koordinata tekisliklari deyiladi va ulardan – birinchi chorak, – ikkinchi chorak, – uchinchi chorak, – to’rtinchi chorak deb ham ataladi. Koordinatalar tekisligidagi har bir nuqtaning vaziyati, birinchisi abssissa, ikkinchisi ordinata deb ataluvchi ikki son bilan belgilanadi. Abssissa bmlan ordinata birgalikda nuqtaning koordinatalari deb ataladi. Berilgan koordinatalar sistemasi yordami bilan ikki masalani yechish mumkin:
1). Tekislikda berilgan nuqtaning koordinatalarini aniqlash;
2). Nuqtaning koordinatalri berilganda nuqtaning o’zini topish.
Nuqta to’rtta chorakning birortasida yotganda, uning koordinatalarining ishoralari jadvaldagidek bo’ladi:

Choraklar	I	II	III	IV
Abstsissalar