5-ma’ruza Mavzu: Boshqarish elementlari

Kontaktor va magnitli ishga tushirgichlar.
Kuchli tok zanjirlarini boshqarish uchun qo’llanadigan apparatdir.

Kontaktorning tuzilishi ishlash prinsipi yuqorida ko’rilgan elektromagnit reledan farq qilmaydi, faqat kontaktor kuchli tok zanjirida, rele esa boshqarish toki zanjirida foydalanishga mo’ljallangan. Asinxron dvigatelni boshqarish uchun qo’llaniladigan o’zgaruvchan tok kontaktori sxemada ko’rsatilgan. U qo’zg’almas po’lat o’zak 5 ga o’rnatilgan elektromagnit cho’lg’ami K va qo’zg’aluvchan po’lat 4 bilan mexanik bog’langan K₁, K₂ va K₄ dan iborat apparatdir.

O’zgaruvchan tok kontaktori bilan o’zgarmas tok kontaktorlari orasidagi farq shundaki, o’zgarmas tok kontaktorining po’lat o’zagi yaxlit po’latdan, o’zgaruvchan tok kontaktorining po’lat o’zagi esa 0.3-0.5 mm qalinlikdagi elektromagnit po’lat plastinkalardan tayyorlanadi. Shuning uchun o’zgaruvchan tok kontaktorining po’lat o’zagi gisteris va vuko toki tufayli o’rinsiz isrof bo’ladigan energiya miqdori ancha kamayadi.

Ma’lumki, elektromagnit maydonining tortish kuchi F_em maydonining magnit yurituvchi kuchi Iw ning kvadratiga proporsional va po’lat o’zaklar orasidagi havo oralig’ining kvadratiga teskari proporsional bo’ladi.

F_em =aI² W ²/ u²₀

Bunda a-proporsionallik koeffisienti, I-elektromagnit cho’lg’amidan o’tadigan tok kuchi, W-g’altakdagi o’ramlar soni, u₀ – qo’zg’aluvchi va qo’zg’almas po’lat o’zaklar orasidagi boshlang’ich havo oralig’i.

Formulaga muvofiq maydonning tortish kuchi F_em – tok yo’nalishining o’zgarishiga, ya’ni uning manfiy yoki musbat qiymatiga bog’liq bo’lmaydi va doim bir tomonga yo’naladi.

Shu sababli bu tok kuchi o’zgaruvchan tok kontaktorlarida ham bir tomonga bo’ladi. Lekin bu kuchning amplitudasi F_em qiymati noldan maksimumgacha o’zgaruvchi bo’ladi. Sxemadan ko’rinib turibdiki, F_em qiymati nolga yaqin kelgan oraliq ∆u da prujinaning tortish kuchi F_pr elektromagnit kuchi F_em dan kattadir. Bunda po’lat o’zaklar bir-biridan uzoqlashishi yana F_em > F_pr bo’lganda bir-biriga tortilish yuz beradi, bundan kontaktorning qattiqtitrashi va buzilishiga olib kelishi mumkin.

O’zgaruvchan tok kontaktorlarining bu kamchiligini yo’qotish uchun qo’zg’almas o’zakka mis halqa 4 qisqa tutashtirilgan cho’lg’am kiydiriladi.

Magnitli richag tushirgich ham kontaktor kabi kuchli tok zanjirini uzib-ulashda qo’llaniladi. Bu ikki apparatning farqi shuki, magnitli ishga tushirgichda himoya apparati issiqlik relesi ham bo’ladi.

O’zlashtirish uchun savollar:

1. 
   Relelar tuzilishi qanday?
   
2. 
   Relelarning qanday turlari bor?
   
3. 
   Relelarning asosiy vazifasi nima?
   
4. 
   Rostlovchi organlar vazifasi nimalar?
   
5. 
   Rostlovchi organ xarakteristikasi qanday bo’lishi kerak?