5-Lekciya: taw jinislari h’A’m minerallar

Kelip shig’iwi - qishqilt (kislotali) h’a’m siltili magmatikaliqaliq jinislarda, olardin’ pegmatitlarinda jinis payda etiwshi mineral esaplanadi. Metamorfikaliq jinislar gneysler h’a’m kristalli slanetsler quramina kiredi.

Qollamhm - keramika buyimlari islep shig’ariw ushin shiyki zat; amazonitten bezew tas sipatinda paydalaniladi.

Plagoklazlar - albitten (NaAlSi308) anortitge shekem (CaAl2Si208) o’zgeriwshi quramli alyumosilikatli minerallar. Ati grekshe plagios - qiysiq h’a’m klasis - jariq so’zlerinen kelip shiqqan, yag’niy «qiysiq bo’lekleniwshi» ma’nisin anglatadi. Ulaniw tegislikleri arasindag’i mu’yesh tuwri mu’yeshten kishi (86° qa jaqin). Kaliyli dala shpatlarinan quraminda derlik kaliydin’ bolmawi menen pariq qiladi. Plagioklazlar arasinda albit, oligoklaz, andezin, labrador, bitovnit, anortitten ibarat alti mineral ajiratiladi. Bul qatarda albitli komponentlerdin’ (NaAlSi308) kemeyip h’a’m anortitli komponentlerdin’ (CaAl2Si208) artip bariwi baqlanadi (2-keste).

Kelip shig’iwi - magmatikaliqaliq h’a’m metamorfikaliq taw jinislari, pegmatitlar, gidrotermal h’a’m shashilma ka’nlerde baqlanadi.

Qollamhwi - qurilis h’ a’m bezew taslar sipatinda paydalaniladi. Dekorativ plagioklazlar, a’ sirese labrador h’a’m oligoklaz ziynet taslar sipatinda isletiliwi mu’mkin.

Feldshpatoidlar (nemisshe Feldshpat - dala shpati h’a’m grekshe oid - uqsas) - qurami boyinsha dala shpatlarina jaqin bolg’an karkasli alyumosilikatlar. Olar dala shpatlarinan kremnezёm mug’darinin’ azlig’i h’a’m siltiler mug’darinin’ ko’pligi menen pariq qiladi.

Kelip shig’iwi. Feldshpatoidlar joqari siltili magmatikaliqaliq jinislarda dala shpatlari menen birgelikte kristallanadi. Bunnan tisqari, olar metasomatikaliq o’zgerislerdi h’a’m regionalliq metamorfizm protsessleri ta’sirinen payda boliwi mu’mkin. Gidrotermal eritpeler ta’sirinde feldshpatoidler bo’leklenip slyudalar h’a’m gilli minerallar payda boladi. Jer ju’zesi sharayatlarda olardin’ bo’lekleniwi ta’sirinen kaolinit payda boladi.

Qollamhwi - alyuminiy ajiratip aliwda, soda tayarlawda, joqari sipatli tsement islep shig’ariwda kompleks shiyki zat sanaladi. Olardan jol-jo’nekey kem ushirasatug’in siltili metallar h’a’m galliy ajiratip aliniwi mu’mkin.

Atawli silikatlar. Granatlar. Granatlarg’a qurami quramali bolg’an atawli silikatlar kiredi. Olardin’ uliwma quramin to’mendegishe ko’rsetiw mu’mkin A3B2[Si04]3, bunda A²+ = Mg, Fe, Sa, Mn; V³+ = A1, Fe, Cr, Ti, Zr, V. Ati latinsha granatus so’zinen kelip shiqqan bolip, bul minerallardin’ kristallari anar miywesi danalarin esletedi. Qurami h’a’m ren’i boyinsha granatlardin’ bir neshshe tu’rleri ajiratiladi: grossulyar (latinsha Grassularia - krijovnik), andradit (portugal mineralogi d'Andrad sharafiga), almandin (Kishi Aziyadag’i Alabanda xaliq jasaw orinlari boyinsha), spessartin (Bavariyadagi Spessart ah’oli manzili boyinsha), pirop (grekshe pyropos - olovta’rizli), uvarovit (graf S. S. Uvarov sharafiga) h’a’m basqalar. Granatlar u’zliksiz izomorf qatarlardi payda etedi, ma’selen, pirop - almandin - Mg3Al2[Si04]3 - Fe3Ah[Si04]3 yamasa grossulyar - andradit Ca3Ah[Si04]3- Ca3Fe2[Si04]3.