5-laboratoriya ishi mavzu: trikotaj matosining tuzilishi va kо‘rsatkichlarini aniqlash ишнинг мақсади

5-LABORATORIYA ISHI
Mavzu: TRIKOTAJ MATOSINING TUZILISHI VA KО‘RSATKICHLARINI ANIQLASH
Ишнинг мақсади:
Трикотаж матосининг тузилиши, ўрилиш турлари ва асосий кўрсаткичларини аниқлаш усулларини ўрганиш.
Топшириқлар:
1.Қуйидаги тушунчаларнинг таъриф ва қоидалари ёзилсин:
-кўндаланг тўқилган трикотаж;
-бўйлама тўқилган трикотаж;
-трикотаж матосининг зичлиги:
-кўндаланг бўйича (З_К);
-бўйлама бўйича (З_Б);
-ҳалқа қадами -А;
-ҳалқа қаторининг баландлиги -Б;
-ҳалқа ипининг узунлиги –L_х.
2.Трикотаж матосининг кўндаланг, бўйлама зичлиги, ҳамда юза тўлдирувчанлигини аниқлаш усуллари ёзилсин.
3.Ҳалқа ипи узунлигини аниқлаш усули ёзилсин.
Иш бажариш тартиби:
1. Берилган трикотаж матодан намуна тайёрлаб, унинг узунлиги -L, мм; эни-Б, мм; қалинлиги-т, мм; массаси-г аниқлансин ва олинган натижалар 6.1-жадвалга ёзилсин.
2. Намунанинг бешта жойидан кўндаланг З_к ва бўйлама З_б ёналиши бўйича зичлиги аниқлансин.
3.Трикотаж намунасидан беш қатор ипдан 100 та ҳалқа санаб, уларнинг текисланган ҳолатидаги узунлиги L_ип ва массаси м_ип аниқлансин.
6.1-жадвал.

Намуналар	Узунлиги, мм	Эни, мм	Қалинлиги, мм	Массаси, г
1.
2.
3.
Ўртача қиймат

Мустақил бажариш учун вазифа:
Asosiy ma’lumot
Trikotaj deb, bitta ipdan halqa hosil qilish yoli bilan shakkllantirilgan tо’qima, kiyim yoki matoga aytiladi.

5.3-rasm. Trikotaj tо’quv mashinalarida xalqa hosil qilish jarayoni.

Trikotaj kо’ndalangiga va bо’ylamasiga tо’qilgan trikotajlarga bо’linadi.

Kо’ndalangiga tо’qilgan trikotaj- halqalar qatori bir ipning ketma-ket yegilishidan hosil qilinadi.
Bо’ylamasiga tо’qilgan trikotaj- halqalar qatori bir nechta parallel joylashgan tanda iplarining butun bir tizim bо’yicha bir vaqtning о’zida ignaga qо’yilishi va uni egilishidan hosil qilinadi.

5.1-rasm. Aylana ignadonli trikotaj tо’quv mashinasi.
Trikotaj tо’qimasining zichligi-matoda 50 mm yuza birligida joylashgan halqalar soni bilan ifodalanadi. Trikotaj zichligi ikki yо’nalish bо’ylab, ya’ni gorizontal va vertikal yо’nalishlar bо’yicha aniqlanadi.
Gorizontal bо’yicha zichlik, trikotaj eni bо’ylab 50 mm ga teng matoda joylashgan halqa ustunchalari sonini kо’rsatadi va u R_g (Z_K) bilan belgilanadi.
Vertikal bо’yicha zichlik, trikotaj uzunligi bо’ylab 50mm ga teng matoda joylashgan halqa qatori sonini kо’rsatadi va u R_v (Z_B) bilan belgilanadi.

a-kо’ndalangiga tо’qilgan trikotaj	b-bо’ylamasiga tо’qilgan trikotaj
5.2-rasm. Trikotaj to’qilishi turlari.

Trikotaj matosining asosiy elementi bu xalqadir.

Trikotaj-xalqa qatori va xalqa ustunchalaridan iborat. Trikotaj tо’qimasining har bir halqasi halqa asoslari va halqa tayoqchalaridan tashkil topgan. Unda 1-2-4-5 halqa tayoqchalari. 2-3-4 igna yarim yoylari, 0-5-6 platina yarim yoyi deb yuritiladi.

Trikotaj o’rilishi bo’yicha to’rt sinfga bo’linadi:
1.Bosh (oddiy) o’rilish-glad, tsepochka, triko, atlas, lastik, teskari trikotaj, lastikli tsepochka, lastikli triko, lastikli atlas;
2.Hosila o’rilish-o’rilishdan-dvulastik, sukno, sharme, atlasdan-atlas sukno
3.Naqshli o’rilish-1)qoplama trikotaj, 2)futerli trikotaj, 3)jakkard trikotaj
4.Аralash o’rilish-turli guruh to’ima qatorlari yoki alohida elementlarining ma'lum tartibda takrorlanib kelishi bilan hosil bo’ladi.
Glad-shakli va o’lchamlari bir xil bo’lgan halqalardan tashkil topgan bir qavatli, bosh, ko’ndalangiga to’qilgan trikotaj to’qimasidir.
Lastik (ribana)-kо’ndalangiga tо’qilgan trikotaj bо’lib, uning xalqa qatorida о’ng va teskari xalqalari navbatma-navbat takrorlanadi (1+1; 2+2; 1+2). Bu mato faqat qarama-qarshi tomonga qarab yengil bо’shaladi. Matoning chetlari buralmaydi. Sport, ichki, ustki va paypoq mahsulotlarini tayyorlash uchun qо’llaniladi.
Zanjir (sepochka)-eng sodda bо’ylama tо’qilishli trikotaj. Trikotaj halqalarining ustma-ust joylashishi orqali joylashgan о’rilishi zanjir deb ataladi. Bu о’rilishli trikotaj ochiq yoki yoniq xalqali bо’lishi mumkin. Shoyi rо’mollarning popugi, dasturxon yoki boshqa о’rilishlar bilan birgalikda ustki kiyimlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Trikotaj matolaridan namuna tanlab olinadi va birinchi navbatda xalqa qatori va ustunlarining yо’nalishi aniqlanadi. Lupa yoki mikroskop yordamida trikotaj matosidagi iplarning о’zaro bog’liqligi kо’riladi va xalqalar soni, xalqa ustunchalarining soni sanab chiqiladi.
Trikotaj matolarining о’lcham xossalariga eni, uzunligi, qalinligi, vazni kiradi. Trikotaj matolarining о’lcham xossalarini aniqlash uchun trikotaj matosining tо’dasidan namuna tanlab olinadi. Tо’dadan 5 foizli beshtadan kam bо’lmagan mato bо’laklari olinadi. Har bir olingan bо’lakdan ikkita namuna tanlanadi: birinchisi- namlikni aniqlash uchun, ikkinchisi esa fizik-mexanik xossalarini aniqlash uchundir. Namligini aniqlash uchun olingan namuna bir xil qirqimlardan tashkil topgan bо’lib, kondision apparatlarda 50-100 g, quritish shkaflarida esa 10-20 g namuna bо’lakchalari olinadi.
Fizik-mexanik kо’rsatkichlarini aniqlash uchun olinadigan namuna trikotaj matosining chetki qismidan 1,5 m dan kam bо’lmagan uzoqlikda hohlagan joyidan olinadi. Olingan namunaning uzunligi 60 dan 120 sm gacha enlikdagi mato uchun 65-75 sm, 120 sm yenlikdan yuqori matolar uchun esa 30-35 sm bо’lishi kerak.
Olingan namunaning о’lcham xossalaridan eni, qalinligi va 1 m vazni aniqlanadi.
Olingan qirqim bо’lagining beshta joyidan eni о’lchaniladi. Trikotaj matosining qalinligi, fizik-mexanik xossalari yeng muhim kо’rsatkich hisoblanadi, ya’ni issiqlikni о’tkazmaslik, о’tkazuvchanlik, qattiqlik va boshqalar kiradi. Trikotajning tuzilish ko’rsatkichlari quyidagicha hisoblanadi.

1. 
   Namunaning haqiqiy yuza zichligi quyidagicha topiladi:
   

, g/m²;
bu erda: m-namunaning massasi, g; S_n –namunaning yuzasi, m²
2.Namunaning ko`ndalang va bo`ylama yonalishi bo`yicha zichligi quyidagicha hisoblansin:
ko`ndalangi bo`yicha: , halqa;
bo`ylamasi bo`yicha: , halqa;
3. Halqa qadami-A quyidagicha topiladi:
, mm;
4. Halqa qatori balandligi-B quyidagicha topiladi:
, mm;
5. Halqa ipining uzunligi-L_h quyidagicha topiladi:
, mm;
bu erda: -5 ta ip uzunligining yig‘indisi, mm; -jami halqalar soni
6. Ipning chiziqli zichligi-T quyidagicha topiladi:
mg/m;
bu erda: –100 ta halqadan tashkil topgan 5 ta ipning massasi, g;
-5 ta ip uzunligining yig‘indisi, mm;
7. Trikotaj matosining tuzilishi ko`rsatkichi bo`yicha yuza zichligi quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
, g/m²;
8. Namunaning hisoblangan yuza zichligini haqiqiy yuza zichligiga nisbatan o`zgarishi quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
,foiz;
9.Ipning hisobiy diametri quyidagicha topiladi:

bu erda: -ipning hajm massasi bo`lib, paxta ipi uchun =0,8-0,9 mg/mm³
10. Trikotajning chiziqli to`ldirilishi-E quyidagicha topiladi:
bo`ylama bo`yicha: <sub>,</sub> %, foiz;
ko`ndalang bo`yicha: , %, foiz;
11. Namunaning yuza to`ldirilishi:
, %;
12. Namunaning hajm zichligi quyidagicha topiladi:
, mg/mm³;
bu erda: t- namunaning qalinligi, mm.
13. Namunaning hajm to`ldirishi quyidagicha topiladi:
, foiz;
bu erda: _ip–ipning hajm zichligi, mg/mm³, paxta ipi uchun _ip =0,8-0,9 mg/mm³
14. Massa to`ldirilishi quyidagicha topiladi:
, foiz;
bu erda: -iplarni tashkil qiluvchi moddaning zichligi; paxta tolasi uchun =1,53-1,56 mg/mm³
15. Hajmiy g‘ovaklik- R_h quyidagicha topiladi:
, foiz;
16. Massasi bo‘yicha g‘ovaklik-R_y quyidagicha topiladi:
%, foiz;
17. Trikotajning halqa moduli-m quyidagicha topiladi:
, mm.
Bajarilgan ish bo‘yicha xulosa yozilsin.