5. Jadvalni to’ldiring. Quloq qismlari

Ko’zdagi retseptor turlari, vazifasi-

Retseptorlar (lotincha: receptor — qabul qiluvchi) — tashqaridan (eksterotseptorlar) yoki organizmning ichki muhitidan (interotseptorlar) taʼsirotni qabul qilib va uni nerv impulslariga aylantirib, markaziy nerv sistemasiga oʻtkazib beradigan sezuvchi nerv tolalari uchlari yoki maxsus hujayralar.

Eksterotseptorlar odam yoki hayvon tanasining tashqi yuzasida joylashgan boʻlib, tashqi muhit taʼsirotlari (Mas, yorugʻlik, tovush toʻlqinlari va boshqalar)ni, monomodal R. faqat bir xil (Mas, mexanik taʼsir yoki yorugʻlikni), polimodal R. esa har xil (Mas, kimyoviy va mexanik) taʼsirotni bir vaqtda qabul qiladi. Shuningdek, interoretseptorlar, birlamchi R. va ikkilamchi R. bor. Birlamchi R.ning tashqi taʼsirni qabul qiluvchi negizi sensor (sezuvchi) neyronda boʻlib, u taʼsirotdan bevosita (birinchi) qoʻzgʻaladi. Ikkilamchi R.da esa taʼsirlovchi bilan sensor neyron oraligʻida tashqi taʼsirot energiyasini nerv impulslariga oʻzgartiruvchi qoʻshimcha maxsus hujayralar mavjud. R. taʼsirlanishidan hujayra membranasida bioelektr potensiallari retseptor potensiallariga oʻzgaradi. Bunda retseptor hujayra ritmik impulslarni bevosita hosil qiladi yoki ularni boshqa neyronda sinapslar vositasida paydo boʻlishiga olib keladi. Taʼsirotning uzoq davom etishi tufayli R.dan boshlanuvchi nerv tolasida impulslar chastotasi kamayib ketadi, natijada fiziologik adaptatsiya vujudga keladi. Har xil R. funksiyasi (Mas, vestibulyar apparatdagi va boshqa R.) oʻzaro bogʻliq. Ular faoliyatini markaziy nerv sistemasi boshqaradi. R. funksiyasi bioelektr potensiallarini bevosita R.dan yoki u bilan bogʻliq nerv tolasidan, shuningdek, R. qoʻzgʻalishidan hosil boʻlgan reflektor reaksiyalarni qayd etish yoʻli bilan oʻrganiladi.

Farmakologik (hujayraviy yoki toʻqima) R. effektor hujayra membranasida joylashgan. Bular nerv va endokrin sistemaning boshqaruvchi hamda ishga tushiruvchi signallarini, koʻpgina farmakologik preparatlarning shu hujayraga tanlab taʼsir etishini kabul qiladi, koʻrsatilgan taʼsirni uning oʻziga xos biokimyoviy yoki fiziologik reaksiyaga oʻzgartiradi. Nerv sistemasining farmakologik R. vositasida yuz beradigan ishi fanda yaxshi oʻrganilgan.