5-amaliy mashg‘ulot Mavzu: Terminlarning yasalishi. Reja: Sohaviy terminlarning morfologik usul bilan yasalishi

jarayon, adaptatsiya – moslashish, nerv – asab, nerv sistemasi – asab tizimi, talent 
– 
iqtidor/iste’dod, temperament 
– 
mijoz, 
emotsiya 
– 
jo‘shqin 
holat jo‘shqinlik, xarakter - xulq. 
Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, tildagi holatlarni tayinlashda har bir 
tilning o‘z ichki qonun-qoidalariga tayanib, ko‘pchilikka ma’qul bo‘lish-
bo‘lmaslik jihatlari e’tiborga olinishi kerak. 

---

7 
Buning ustiga, shu so‘z o‘zagidan yasalgan 
rayonirovaniye, rayonirovanniy –
 rayonlashtirish, rayonlashtirilgan
so‘zlari bor. Masalan, biror ekin navlari 
urug‘ini, ya’ni biror joyning sharoitiga eng ko‘p moslashtirilgan navlar urug‘ini 
rayonlashtirish. Buni qanday me’yorlashtiramiz? Urug‘ni tumanlashtirish debmi 
yoki urug‘ni joylashtirish, urug‘ni joylarga moslashtirish debmi? Harqalay, 
nazarimizda, masalaning yechimini o‘tayotgan vaqt topadi. 
Atamalarni almashtirish va me’yorlashtirishda ro‘y berayotgan jarayonlarni 
tahlil 
qilib 
quyidagi 
xulosaga 
kelish 
mumkin: atamalarning 
bir 
qismi tezgina almashdi, me’yorlashdi va ommalashdi, yana bir qismi esa variantlar, 
dubletlar tarzida baravar ishlatilib kelinmoqda. Atama sifatida tavsiya qilingan 
birliklarning ma’lum qismi esa tilda o‘z o‘rnini topmadi, ko‘pchilik tomonidan 
ma’qul 
ko‘rilmadi. 
Demak, 
mustaqillikdan 
keyingi 
davr 
atamalarini 
me’yorlashtirish xususida gap ketganda ana shu jihatlarning hayotiy ekanligini 
inobatga olishga to‘g‘ri keladi. 
Atamalar qo‘mitasining bu jarayonni muvofiqlashtirib borishda, tartibga solib 
turishda xizmatlari katta ekanligini qayd qilish lozim. Qo‘mita o‘z faoliyatida bu 
borada juda ko‘p vazifalarni amalga oshirdi. 
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, kasb-hunar leksikasi bir qancha xususiyatlari 
bilan 
terminologik 
leksikadan 
farqlanadi. 
Bu 
farqlar «O‘zbek 
tili 
leksikologiyasi» kitobida 
yorqin 
ko‘rsatib 
berilgan. Asrlar davomida yaratiladigan kasb-hunarga oid so‘zlar ma’lum kasb -
hunar 
kishilari 
orasidagina 
qo‘llaniladi 
va 
ular 
og‘zaki 
nutq 
jarayonida shakllangan bo‘ladi. Bu guruh so‘zlarning imkoniyati bir kasb-hunar va 
u bilan shug‘ullanadigan kishilar doirasida chegaralangan. Shu tufayli ularning 
dialektal variantlari mavjud bo‘lishi ham mumkin. Shunday xususiyatlari bilan ular 
atamalarga qarama-qarshi turadi. Chunki atamalar fan va texnika, sanoat va 
qishloq xo‘jaligi, ma’naviyat va madaniyat sohasiga doir rasmiy tushunchalarni 
ifodalaydi va ular tegishli mutasaddilar tomonidan nazorat qilib boriladi. Ilmiy 
tushuncha ifodasi sifatida asosan yozma shaklda vujudga keladi va umumjahon 
yoki umummilliy ahamiyatiga ega bo‘ladi.