5-aмaлий мaшғулoт. Инсoн вa тaбиий лaндшaфтлaр ишнинг мaқсaди

Дoминaнт 
турлaр 
Субдoминaнт 
турлaр 
Aссeктaтoр 
Нoёб 
турлaр 
1. 
Ёнғoқ
Дўлaнa
Пистa
Ширaч
2. 
Oлмa
Турaнғил
Зaрaнг
Лoлa
3. 
Тoғoлчa 
Тубулғи
Зирк
Ўзбeкистoн 
чиннигули 
4. Қўнғирбoш
Нaъмaтaк
Учқaт
5. 
Тaк-тaк 
Ирғaй
Мaймунжoн
6. 
Кaмxaстaк
Дaстaрбoш
7. 
Шилви
Кийикўт
8. 
Қизилмия
9. 
Eрмoн
10.
Кўкўт
11.
Ўлмaсўт 
12.
Oқсўxтa 
 
Одам ва антропоген экотизимлар (ландшафтлар) 

---

 
Одам табиий муҳитдаги рақобат курашида омон қолиши учун 
ўзининг сунъий 
антропоген экологик тизимини 
ярата бошлаган. 
Одам тахминан 10 минг йил олдин табиат инъомлари билан кун 
кечирувчи 
«оддий» консументдан 
деҳқончилик ва чорвачилик 
билан шуғулланувчи 
«маданий» одамга 
айлана бошлаган. Бу 
жараён узоқ вақт давом қилиб, бундан икки аср олдин 
саноат 
инқилоби
бошланган. Бу инқилоб атроф-муҳит билан ўзаро 
алоқадорликнинг сунъий модели кўринишида ҳозир ҳам давом этиб 
келмоқда.
Бошқача ифодаласак, «биосфера – одам» экологик тизимининг 
тадрижий ривожланишида учта модель ажратиб кўрсатилади: 

табиий модель 
(одамнинг оддий консументлик даври); 

қишлоқ хўжалиги модели 
(деҳқончилик ва чорвачиликнинг 
вужудга келиши); 

сунъий модель 
(саноат-шаҳар тизимларининг пайдо бўлиши).
Америкалик эколог олим Ю. Одум барча экологик тизимларни 
ҳаракатга келтирувчи дастлабки куч, яъни 
энергия
нуқтаи 
назаридан қуйидаги тўртта гуруҳга ажратган: 
1 
гуруҳ экотизимлари
: фақат Қуёш томонидан ҳаракатга 
келтириладиган, бошқа кўмак берилмайдиган табиий экотизимлар 
(масалан, океанлар, баланд тоғ ўрмонлари); 
2 
гуруҳ 
экотизимлари
: 
Қуёш 
томонидан 
ҳаракатга 
келтириладиган ва бошқа табиий манбалар ҳисобидан кўмак 
бериладиган табиий экотизимлар (масалан, оқим кўмак берадиган 
дарё экотизимлари, шамоллар кўмак берадиган серёмғир ўрмонлар); 
3 
гуруҳ 
экотизимлари
: 
Қуёш 
томонидан 
ҳаракатга 
келтириладиган ва одам томонидан кўмак бериладиган 
антропоген 
экотизимлар
(масалан, агроэкотизимлар: дала, боғ ва ҳ.к.). 
Антропоген агроэкотизимлар одам томонидан яратилган 
маданий 
агроландшафтлар
бўлиб, 
вегетация 
даврида 
маданий 
ўсимликларнинг ўз-ўзидан ривожланиши табиий жараёнлар 
ҳисобига кечади. Бу тизим асосан Қуёш энергияси ҳисобига мавжуд 
бўлади, бироқ тупроқни тайёрлаш, уруғни экиш, экинга ишлов 
бериш ва ҳосилни йиғиштириш жараёнлари одамнинг қўшимча 
энергия сарфлаши ҳисобига амалга ошади. Одам агроланд-
шафтларни доимо қўллаб-қувватлаб туриши керак; 
4 гуруҳ экотизимлари
: ёқилғи билан ҳаракатга келтириладиган 
антропоген экотизимлар 
(саноатлашган шаҳар экотизимлари). Бу 

---

тизимда (иссиқхона) 
ёқилғи энергияси 
Қуёш энергиясининг 
ўрнини тўлиқ босади, бироқ ёқилғи энергиясининг сарфи табиий 
экотизимлардаги энергия сарфидан бир неча марта кўп бўлади. 
Табиий 
экотизимлар 
одамнинг 
кўмагисиз 
ўз 
ички 
қонуниятларига мувофиқ табиий энергия ҳисобига, антропоген 
экотизимлар эса табиий ҳамда одам томонидан киритиладиган 
энергия ҳисобига фаолият кўрсатади (1-жадвал). 
1-жадвал таҳлил шундан далолат берадики, табиий ва антропоген 
экотизимлар фаолияти бир-биридан жиддий фарқланувчи ўзига хос 
хусусиятларга эга. Бу фарқлар одам фаолияти туфайли пайдо бўлади 
ва антропоген экотизимларда турлар сони кам бўлиб, фақат айрим 
турлар устунлиги кузатилади.
Табиий экотизимлар ўрнида