5- мавзу: Мантиқ фанининг предмети, мақсад ва вазифалари Тафаккурнинг қонунлари. Маъруза режаси

1.Сиғишадиган (таққосланадиган) муносабатлар – ўзаро муҳим, умумий ва ўхшаш белгиларга эга бўлган тушунчалар ўртасида бўлади. Масалан: тарих, адабиётшунослик, тилшунослик, математика – фаннинг турли тармоқлари, Нодира, Раъно – дугоналар.
Сиғишадиган тушунчалар ўртасидаги муносабатлар уч турга бўлинади:
а) айният муносабати – мазмун жиҳатидан бир-биридан фарқ қилмайдиган, аммо бир хил буюм ва ҳодисаларни ифода қилувчи тушунчалар ўртасида бўлади. Масалан:
Биринчи жаҳон уруши – А.
1914 йилда бошланган империалистик уруш – В.
Бу тушунчаларнинг ҳажмлари бир-бирига тенг: А – В (1-сурат).

АиВи

А-В

1-сурат

б) бўйсуниш муносабати. Бунда торроқ тушунча ўзидан кенгроқ тушунча ҳажмига киради. Бунда жинс (А) ва тур (В) тушунчалар ўртасидаги муносабат амал қилади. Масалан: дарахт ва тут, фан ва тилшунослик, мева ва олма (2-сурат).

А

А



В

В

2-сурат
в) ҳажмларнинг қисман мослик муносабатида икки ёки ундан ортиқ тушунчалар ҳажм жиҳатидан бир-бирига қисман мос келади. Масалан: талаба (А) , аълочи (В), шоир (С), талаба (А), шахматчи (В) (3-сурат).


В

А

В

А



С

3-сурат
2. Сиғишмайдиган (таққосланмайдиган) муносабатлар – тушунчаларда муҳим ва умумий белгилар бўлмаслигини кўрсатади. Булар уч турга бўлинади:
а) биргаликда бўйсуниш муносабати – айни бир жинс тушунчага бир неча тур тушунча бўйсуниши натижасида вужудга келади ва турдош тушунчалар ўртасида мавжуд бўлади. Масалан: дунё қитъалари (Е) ва Европа (А), Осиё (В), Африка (С), Америка (Д) ва ҳ. к. (4-сурат).