5- mavzu. Bilish falsafasi (Gnoseologiya) Reja

Tafakkur va borliqning birligi
. Tafakkur bilan borliq o‘rtasida birlik mavjud. Tafakkur 
va borliqning birligi zamirida mantiqiy shakllar va tafakkur qonunlarini shakllantiruvchi ijtimoiy 
amaliyot yotadi. Dunyo rivojlanishining ob'ektiv umumiy qonuniyatlaridan mantiqiy 
qonuniyatlarning farqi shundaki, inson mantiqiy qonuniyatlarni ongli ravishda qo‘llashi mumkin, 
tabiatda esa dunyoning rivojlanish qonuniyatlari o‘ziga ongsiz tarzda yo‘l ochadi.
Inson o‘zini qurshagan dunyo haqidagi barcha bilimlarni pirovard natijada sezgi a'zolari 
orqali oladi. Biroq ular ayrim soxta g‘oyalar, masalan, yerning yassi tuzilishi, Quyosh yer 
atrofida aylanishi kabi g‘oyalar manbai hamdir. Bu ko‘pincha sezgi a'zolarining ma'lumotlariga 
ishonchsizlik uyg‘otgan, ratsionalistlar bu a'zolarning bilishdagi rolini kamsitishi va bilishda 

---

asosiy rolni tafakkur o‘ynashini qayd etishiga sabab bo‘ladi. Biroq empiriklar bu fikrga e'tiroz 
bildirib, bilishda xatolarga ko‘proq tafakkur yo‘l qo‘yganini qayd etadilar. Ularning fikricha, 
hayvon tabiat yo‘llaridan chetga chiqa olmaydi: uning motivlari zamirida sezgi a'zolari orqali 
idrok etiladigan narsalar yotadi. Hayvonlar hyech narsani o‘ylab topmaydi va shuning uchun 
ham ular aqlsizlik holatiga tushmaydi. Inson esa har xil xom xayollar qurboni bo‘ladi.
Sezgi darajasida bilishning rolini mutlaqlashtiradigan va mavxum nazariy tafakkurga 
ishonmaydigan empirizm ilmiy bilishning rivojlanishiga monelik qiladi. Mutaxassislar fikricha, 
qadimgi matematiklar, faylasuflar, pifagorchilar, matematikaga irratsional, ba'zan – kasr 
sonlarining kiritilishiga qarshi chiqqanlar, o‘z fikrlarini bu sonlarning noaniqligi bilan 
isbotlashga harakat qilganlar. Bunday fikrlar yunonlarni algebrani fan sifatida inkor etishga 
majbur qilgan, bu esa matematikaning analitik metodlari Uyg‘onish davriga qadar zamondan 
orqada qolishining sabablaridan biri bo‘lgan. Qadimgi mutafakkirlar sezgida bo‘lmagan narsa 
tafakkurda ham bo‘lmaydi deb qayd etgan. Tafakkur jarayoni modellar, sxemalar, tabiiy, sun'iy 
til va hokazolar ko‘rinishidagi sezgi unsurlariga tayanmay ish ko‘ra olmaydi.