46-mavzu: Tayyor mahsulotlarni hisobga olish reja: 1

Jo’natilgan tayyor mahsulot – xaridorlarga yoki iste’molchilarga jo’natilgan, lekin uning uchun xaridorlar tomonidan hali puli to’lanmagan yo’ldagi mahsulot.

Mas’ul saqlashga qabul qilingan tayyor mahsulot – xaridorlarga jo’natilgan tayyor mahsulot bo’lib har xil sabablarga ko’ra (sifati, adashib jo’natilishi, shartnomada ko’zda tutilmagan va boshqalar) xaridor tomonidan qabul qilinmagan mahsulot.

Bu mahsulotlar tegishli sabablarga aniqlik kiritilganigacha balansdan tashqari 002– “Mas’ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy qiymatliklar hisobvarag’ida hisobga olinadi.
Tayyor mahsulot (ish, xizmat)lar korxonalar va mamlakat iqtisodidagi o’rnidan kelib chiqib hisob oldiga quyidagi vazifalar qo’yilgan:

1. 
   Tayyor mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarilishi va sotilishi bilan bog’liq barcha muomalalar hisobini o’z vaqtida va to’g’ri aks ettirish.
   
2. 
   Tayyor mahsulot (ish, xizmat)lar harakati bo’yicha muomalalarni hujjat va registrlarda o’z vaqtida va to’liq holda aks ettirish.
   
3. 
   Tayyor mahsulot (ish, xizmat)larni sotish bo’yicha shartnomalarni o’z vaqtida tuzilishi va ularni bajarilishi ustidan nazorat.
   
4. 
   Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotishni har bir turi, hajmi va sifati bo’yicha bajarilishi ustidan nazorat.
   
5. 
   Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)lar bo’yicha pul tushumini o’z vaqtida bo’lishi yuzasidan nazorat.
   
6. 
   Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)lar bo’yicha moliyaviy natijani to’g’ri aniqlash va hisobvaraqlarda aks ettirish.
   

2. Tayyor mahsulot (ish, xizmat)larni turkumlanishi, baholash tartibi.

Qishloq xo’jalik korxonalarida mahsulotlar hisobini to’g’ri tashkil etishda ularni turkumlarga ajratish muhim ahamiyatga ega.
Mahsulotlar ishlab chiqarish sohasi, qabul qilih manbalari va boshqa belgilariga ko’ra turkumlanishi mumkin:

1. 
   Mahsulot ishlab chiqarish sohasiga ko’ra:
   

• 
  o’simlikchilik mahsuloti
  
• 
  chorvachilik mahsuloti
  
• 
  sanoat va yordamchi ishlab chiqarishlar mahsuloti
  

2. 
   Mahsulotlar kelib tushish manbasiga ko’ra:
   

• 
  o’zida ishlab chiqarilgan mahsulot
  
• 
  chetdan (savdo tarmoqlari, tovar bazalari va boshqa xo’jaliklardan) sotib olingan mahsulotlar
  

3. 
   Mahsulotlar foydalanishiga ko’ra:
   

• 
  urug’lik va ko’chat materiali
  
• 
  yem-xashak
  

–sotishga mo’ljallangan mahsulot va boshqalar

4. 
   Mahsulotlarni xo’jaliklar sotish yo’nalishlariga ko’ra:
   

• 
  davlat buyurtmasi bo’yicha sotish
  
• 
  boshqa yo’nalishlar bo’yicha sotish
  

5. 
   Mahsulotlarni sotish kanallariga ko’ra:
   

• 
  tayyorlov tashkilotlariga sotish
  
• 
  dehqon bozorlarida sotish
  
• 
  o’z ehtiyojiga foydalanish (sotish)
  
• 
  savdo shaxobchalari (do’konlarda) orqali sotish
  
• 
  mehnat haqi isobiga berish (sotish)
  

Shu kabi ish va xizmatlar ham ularni turi, xizmat ko’rsatish sohasi va boshqa belgilari bo’yicha guruhlanishi mumkin.
Qishloq xo’jalik korxonalarida tayyor mahsulotlarni harakati hisob va hisobotda quyidagicha baholanadi.

1. 
   Reja tannarxida – yil davomida
   
2. 
   Haqiqiy tannarxda – yil oxirida, shu yilni haqiqiy xarajatlari va mahsulotni haqiqiy miqdori aniqlangach.
   
3. 
   Sotish baholarida – sotilgan mahsulot bo’yicha.
   

Shu kabi ayrim hollarda mahsulotlar harakatini baholashda sotishning sof qiymati, AVECO va FIFO kabi usullaridan ham foydalanishi mumkin.
Ushbu tartib xo’jalikni o’zida tashkil etilgan ishlab chiqarishlar tomonidan amalga oshirilgan ish va xizmartlarga ham tegishli.
Tegishli mahsulotni chetdan sotib olinganda, ish va xizmatlar boshqa tashkilotlar tomonidan bajarilganda shartnomaviy baholarda, tomonlarning kelishuvi asosidagi joriy baholarda hisobga olinadi.

3. Tayyor mahsulot (ish, xizmat)larni dastlabki, sintetik va analitik hisobi va ularni 1C dasturida yuritilishi.

Qishloq xo’jalik korxonalarida yetishtirilgan mahsulotlarning harakati quyidagi hujjatlarda rasmiylashtiriladi.

• 
  Don va boshqa mahsulotlarni daladan jo’natish reestri – don ekinlari mahsuloti bo’yicha
  
• 
  Qishloq xo’jalik mahsulotlarini kelishi kundaligi – sabzavot, meva, poliz, tuxum va boshqalar
  
• 
  Paxta terimi to’g’risidagi kunlik ma’lumot – paxta daromadi bo’yicha
  

• 
  Dag’al va shirali oziqalarni daromadga olish dalolatnomasi – oziqani daromadga olishda
  
• 
  O’simlikchilik mahsulotlarini saralash va quritish dalolarnomasi
  
• 
  Don va boshqa mahsulotlar harakati qaydnomasi – donli ekinlar mahsulotlarini yig’ishtirib olish mavsumida
  
• 
  Yem-xashakni sarflash qaydnomasi – yem-xashak sarfi bo’yicha
  
• 
  Urug’lik va ko’chatni sarflash dalolatnomasi
  
• 
  Sut harakati qaydnomasi
  
• 
  Junni qirqish va daromadga olish dalolatnomasi va boshqa hujjatlar.
  

Xo’jaliklarda tayyor mahsulotini sintetik va analitik hisobiga quyidagi hisobvaraqlar mo’ljallangan:
2810 – ombordagi tayyor mahsulotlar
2820 – ko’rgazmadagi tayyor mahsulotlar – ko’rgazma, yarmarka, reklama va ko’rsatishga mo’ljallangan tayyor mahsulot
2830 – komissiyaga berilgan tayyor mahsulotlar – komissiya va konsignatsiya bo’yicha ortib jo’natilgan tayyor mahsulotlar.
Konsignatsiya – bir tomonning (konsignantning) boshqa tomonga (konsignatorga – vositachiga) xorijiy mamlakat omboridagi tovarni o’z nomidan, biroq konsignant hisobiga sotish to’g’risidagi topshirig’i.
Korxonalar tomonidan konsignatsiya shartlari asosida olinadigan tovarlar 004–“Komissiyaga qabul qilingan tovarlar” balansdan tashqari hisobvarag’ida hisobga olinadi.