41-мавзу. Кичик бизнес молияси Режа

Оилавий тадбиркорлик - оила аъзолари томонидан таваккал қилиб ва ўз мулкий жавобгарлиги остида даромад (фойда) олиш мақсадида амалга ошириладиган ташаббускорлик фаолиятидир.
Оилавий тадбиркорлик юридик шахс ташкил этган ёки ташкил этмаган ҳолда амалга оширилиши мумкин. Юридик шахс ташкил этган ҳолда амалга ошириладиган оилавий тадбиркорликнинг ташкилий-ҳуқуқий шакли оилавий корхонадир. Юридик шахс ташкил этмаган ҳолда оилавий тадбиркорлик қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Юридик шахс ташкил этмаган ҳолда оилавий тадбиркорлик қатъий белгиланган солиқни тўлайди.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2009 йил 29 июлдаги 216-сонли қарори билан тасдиқланган «Юридик шахс ташкил этмасдан оилавий тадбиркорликни ва ҳунармандчилик фаолиятини амалга ошириш тартиби тўғрисида»ги Низомнинг иловаси янги таҳрирда баён қилиниб, 2017 йилдан 34 та (2017 йилгача 42 та) ҳунармандчилик фаолиятининг йўналиши, ҳунармандлар томонидан ишлаб чиқариладиган буюмлар ва товарлар (ишлар, хизматлар)нинг турлари рўйҳати белгиланган (2-илова).
Оилавий корхона - қонун ҳужжатларида белгиланадиган тартибда ягона солиқ тўловини тўловчиси ҳисобланади. Оилавий корхонанинг фойдаси солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар тўланганидан кейин унинг иштирокчилари тасарруфига ўтади ҳамда унга солиқ солинмайди.
Оилавий корхона меҳнат ҳақи фондидан ижтимоий фондларга қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда мажбурий тўловлар тўлайди. Оилавий корхона ўзи ишлаб чиқарган халқ бадиий ҳунармандчилиги ва амалий санъати буюмларини реализация қилишдан олинган тушум бўйича ягона солиқ тўловини тўлашдан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда озод қилинади.
Оилавий корхонанинг молия-хўжалик фаолиятини режали текширишлар кўпи билан тўрт йилда бир марта амалга оширилади. Янги ташкил этилган оилавий корхонанинг молия-хўжалик фаолияти у давлат рўйҳатидан ўтказилган пайтдан эътиборан дастлабки уч йил мобайнида режали текширувлардан ўтказилмайди, бундан бюджет маблағларидан ва марказлаштирилган маблағлардан ҳамда ресурслардан мақсадли фойдаланиш билан боғлиқ текширишлар мустасно. Оилавий корхона фаолиятнинг айрим турларини фақат махсус рухсатнома (лицензия) мавжуд бўлганда амалга ошириши мумкин.
Оилавий корхона акциз солиғи тўланадиган маҳсулотни ишлаб чиқаришни ва ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқ солинадиган фойдали қазилмалар кавлаб олишни, шунингдек юридик шахслар учун қатъий белгиланган солиқ ёки ягона ер солиғи тўлаш назарда тутилган фаолиятни амалга ошириши мумкин эмас.
Оилавий корхона томонидан саноат тусидаги фаолиятни кўп квартирали уйнинг турар жойларида амалга оширишга йўл қўйилмайди. Оилавий корхонага кичик тадбиркорлик субъектлари учун қонун ҳужжатларида назарда тутилган имтиёзлар, преференциялар ва кафолатлар татбиқ этилади.
Хусусий тадбиркорликнинг мулки унинг ўз мол-мулки асосида ёки давлат, кооператив ёхуд бўлак корхона мулкининг ҳаммаси ёхуд бир қисми фуқаронинг мулки сифатида унга ўтиши ёки сотиб олиниши, ижара мулкини сотиб олиш ёҳуд уни қонунда кўзда тутилган бошқа усуллар билан шахсий жамғармалар, банк қарзлари асосида, давлат мулки важамоат ташкилотлари мулкидан тадбиркорликнинг фойдаланиш ёхуд юқорида кўрсатилган усулларини ўйғунлаштирилган ҳолда қўлга киритиш оқибатида юзага келади.
Хусусий корхоналар юридик шахс ҳисобланади, ўз мустақил балансига, муҳрига ва ҳисоб рақамига эга бўлади. Ўзи жойлашган ердаги туман шаҳар ва шаҳардаги туман ҳокимлигида давлат рўйхатидан ўтказилган кундан бошлаб юридик шахс мақомини олади. Юридик шахс мақомини олмасдан фаолият юритиш истагини билдирган тадбиркор ўз турар жойидаги туман, шаҳар ва шаҳардаги туман ҳокимлигига ариза беради. Хусусий корхоналар ўз фаолиятларида тармоқ корхоналарига ва ваколатхоналарига эга бўлиши мумкин. Хусусий корхонани давлат рўйхатидан ўтказиш Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жойлашган корхоналарни давлат рўйхатидан ўтказиш тўғрисидаги Низом асосида амалга оширилади.
Хусусий корхоналар ходимларни ёзма равишда ўзаро тузилган ҳамда томонларнинг ҳуқуқ, мажбуриятлари баён этилган меҳнат шартномаси асосида ишга ёллайди. Меҳнат шартномаси қуйидаги маълумотларни ўз ичига олади:

• 
  малака ёки муайян мутахассислик, лавозим бўйича вазифаларини бажариш мажбурияти;
  
• 
  шартнома амаи қиладиган муддат;
  
• 
  меҳнат шароитлари ва иш ҳақи, ижтимоий ва тиббий суғурта ижтимоий таъминот тартиби;
  
• 
  ходимни ижтимоий жиҳатдан ҳимоялаш;
  
• 
  меҳнат шартномасини бузганлик учун жавобгарлик;
  
• 
  томонлар розилиги билан белгиланадиган бошқа маълумотлар.
  

Асосий ва айланма маблағлар, шунингдек корхонанинг мустақил балансида қиймати ифодаланган бошқа бойликлар хусусий корхона мулкини ташкил этади.
Мулкдорнинг пул ва моддий ажратмалари, хўжалик фаолиятидан олинган даромадлар, банклар ва бошқа қарз берувчидан олинган қарзлар, қимматли қоғозлар ҳаракатидан ёхуд уларни сотишдан олинган даромадлар; мерос тариқасида, алмаштириш ва совға қилиш йўли билан, шунингдек Ўзбекистон Республикаси қонунлари билан таъқиқланмаган бошқа манбалардан тушган мол-мулк хусусий корхона мулкини шакллантириш манбалари бўлиши мумкин.
Хусусий корхона ўз мажбуриятлари бўйича мулкдорга хусусий ва шахсий мулк ҳуқуқида тегишли бўлган мулк билан жавобгар бўлади.
У ўз ишлаб чиқариши ва капитал қурилишини иҳтисослашган таъминот- савдо ташкилотлари, биржалар, ярмаркалар, кимошди савдолари хизматидан фойдаланиб ёки бевосита ишлаб чиқарувчилар билан муносабатга киришиб, шунингдек четдан келтириш йўли билан моддий-техника жиҳатидан мустақил таъминлайди.
Давлат хусусий тадбиркорликнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига риоя этилишини кафолатлайди, эркин ҳолда рақобат учун шарт-шароитларни яратади, моддий-ашёвий. молиявий, ахборот ва бошқа ресурсларга эришувнинг тенг имкониятларини таъминлайди, бунда уларнинг бозорга якка эгалигига йўл қўймайди. Давлат ёки бошқа идоралар томонидан ўз ваколатига ёхуд қонун талабларига номувофиқ қарорлар қабул қилинган ва бу хусусий тадбиркор ҳақ-ҳуқуқларини чеклашга сабаб бўлган ҳолларда у бундай ҳужжатлар ҳақиқий эмас деб эътироф этилишини сўраб судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Давлат идоралари ёхуд уларнинг мансабдор шахсларининг кўрсатмаларини амалга ошириш ва унинг ҳуқуқларига дахл қилиш натижасида тадбиркорга етказилган зарарлар бу идоралар томонидан қопланиши керак.
Банк билан хусусий корхона ўртасидаги муносабатлар шартномавий характерга эга. Хусусий корхона мижоз сифатида ўзига кредит ҳисоб-китоб ва касса хизматини кўрсатадиган банкни мустақил танлайди.
Банклар кредитнинг ўз вақтида қайтарилишини таъминлаш борасида мижозларнинг гаровларини, кафолатларини, ишончномаларини ва бошқа шаклдаги мажбуриятларни қабул этади.
Хусусий корхона ва якка тартибда фаолият кўрсатаётган шахслар Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси асосида (2008 йил) солиқлар тўлайдилар.

3-савол баёни. Ўзбекистон миллий иқтисодиётини янги босқичга кўтариш, иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштириш шароитида ривожланган хорижий давлатларнинг кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятини солиққа тортиш тизими илғор тажрибаларини ўрганиш, уларнинг ижобий натижаларидан фойдаланиш мамлакат ялпи ички маҳсулотини ошириш, аҳоли жон бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулот миқдорининг ошиши, аҳоли бандлигининг юқори даражасини таъминлаган ҳолда ишсизликнинг қуйи даражасига эришиш имконини беради.

Тадқиқотлар давомида таҳлилларимизни тадбиркорлик субъектлари фаолиятини солиққа тортишда миллий солиқ тизими билан айрим ривожланган давлатлар солиқ тизими ўртасидаги ўхшаш ва фарқли жиҳатларини аниқлаш бўйича қуйида қиёсий жадвални келтириб ўтамиз (1-жадвалга қаранг).