4-Mavzu: Turkiyaninng mineral xom ashyo resurslari Dars o‘quv maqsadi

Turkiyaning foydali qazilma boyliklari zahiralari

Foydali qazilmalar turlari	Turkiyaning zahirasi (t.)
Gips	1.000.000.000
Bentonit	250.543.000
Neft	1.641.381.000
Bor	1.805.709.953
Temir	132.100.000
Dolomit	15.887.160.000
Polevoy shpat	239.305.500
Tosh tuz	5.733.708.017
Glina	354.362.650
Kvary qumi	1.307.414.250
Kvarsit	2.270.287.821
Lignit	8.300.000.000
Magnezit	168.368.020
Marmar	5.161 mln. m^3ili 13.933 mln. t.
Perlit	5.690.027.600
Pemza	1.479.556.876 m^3
Ko‘mir	1.126.548.000
Trona	233.317.680
Oltin	338
Alyunit	4.000.000
Asbest	29.646.379
Asfaltit	82.000.000
Med	1.697.204
Barit	35.001.304
Goryuchiy slanes	1.641.381.000
Boksit	87.375.000
Djiva	3.820
Sink	2.294.479
Diatomit	44.224.029
Disten	3.840.000
Fosfat	70.500.000
Ftor	2.538.000
Grafit	90.000
Kumush	6.062
Kaolin	89.063.770
Xrom	25.931.373
Svines	860.387
Sera	626.000
Tuf	1.483.000
Marganes	4.560.000
Perlit	5.690.027.600
Profillit	6.644.000
Sepiolit	13.546.450
Sulfat natriya	16.536.000
Stronsiy	665.082
Talk	482.736
Toriy	380.000
Uran	9.137
Volfram	36.719
Seolit	345.148.875
Najdak	3.725.082

Manba: Türkiye Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü. http://www.mta.gov.tr/madenler/turmaden/tur_rez.asp

Zamonaviy ishlab chiqarish uskunalari va metodlari Turkiyada tabiiy tosh sanoatining rivojoanishida muhim omil bo‘ldi. Tabiiy tosh ishlab chiqarishning o‘sishi, ichki bozorning qurilish sektorida uning raqobatbardoshligi, shuningdek yangi texnologiyalardan foydalanish tabiiy toshning qurilish materiali sifatida keng qo‘llanilishiga olib keldi.

Turkiya foydali qazilmalarining importi 2019 y.

(Asosiy mamlakatlar bo‘yicha)

Mamlakatlar	SUMMA (AQSh dollari)
Brazilya-30%	490.781.82
Shvaetsiya-11.5%	189.207.36
Kanada-9$	147.371.43
Ukraina-6%	99.252.68
Rossiya-5.6%	93.017.13
Boshqalar-38%	626.167.04

Turkiya foydali qazilmalarining ekporti 2019 y.

(Asosiy mamlakatlar bo‘yicha)

Mamlakatlar	SUMMA (AQSh dollari)
XXR-33%	1.319.704.9
AQSh-7%	250.040.54
Ispaniya-4%	170.542.79
Belgiya-4%	161.230.55
Isroil-3.7%	149.099.88
Boshqalar-48.9%	1.963.879.21

Manba: https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/TUR/Year/2019/TradeFlow/Export/Partner/BY-COUNTRY/Product/25-26_Minerals

Yevropa Ittifoqi mamlakatlari turk tog‘-kon sanoati maxsulotlarining asosiy iste’molchisi hioblanadi, ya’ni umumiy tog‘-kon sanoati maxsulotlari eksportiping 34,80%i YeIga qaratilgan. Yevropa Ittifoqidan keyingi mamlakatlar esa Shimoliy Amerika mamlakatlari 21,62%,Osiyo mamlakatlari 15,36% va qolgan Yevropa mamlakalari 12,26% eksport ulushiga egadirlar.
Turkiya foydali qazilmalarining eksporti (maxsulot ko‘rinishida)

Foydali qazilmalar

Tabiiy toshlar

Borat

Mis

Polevoy shpat

Magnezit

Xromit

Rux

Qo‘rg‘oshin

Pemza

Bentonit

Barit

Perlit

Kaolin

Boshqalar

Jami

Yoqilg‘i-energetika resurslari bu- texnikaning zamonaviy standartlarida insoniyat tomonidan moddiy boyliklarni yaratish uchun foydalanilishi mumkin bo‘lgan tabiatdagi mavjud yoqilg‘-i va energetika zahiralaridair.

Yoqilg‘i-energetika resurslariga quyidagilar kiradi :

• 
  Yoqilg‘ining barcha turlari : tosh ko‘mir va kul rang ko‘mir, neft, yonuvchi gaz, slanes, torf hamda o‘tin.
  
• 
  Daryo va dengiz suvlarining ko‘tarilishining hamda shamolning energiyasi
  
• 
  Quyosh va atom energiyasi
  

Yoqilg‘i-energetika balansi bu-ma’lum vaqt uchun jahon iste’molidagi turli xil yoqilg‘i-energetika resurslarining o‘zaro nisbatidir. Yoqilg‘i-energetika balansi asosida quyidagi xulosalarga kelinadi:

• 
  Yoqilg‘i-energetika resurslarining yetarli yoki yetarli emasligi
  
• 
  Mavjud bo‘lgan yoqilg‘i-energetika bazasida yangi ishlab chiqarishlarni yaratish imkoniyatlari
  
• 
  Yoqilg‘i-energetika resurslarini olib kirish yoki olib chiqish imkoniyatlari
  

Turkiya Respublikasi dunyo ahamiyatidagi turli xil resurs va foydali qazilmalarga boy. Mamlakatda ularning 4.400 ta konlar mavjud . Biroq toshko‘mir va lignit¹ dan tashqari Turkiyaning yer osti boyliklarining energiya manbalariga juda oz.Mamlakatda topilgan neft va gaz konlari juda kam bo‘lib, mamlakat ularning importiga qaram bo‘lib qolgan. Qazib olinadigan foydali qazilmalarning aksariyat qismi milliy sanoat va qurilishda foydalaniladi , o‘z navbatida mineral xom ashyo va yarim tayyor maxsulotlarning ba’zi turlari mamlakatning asosiy eksport manbalari bo‘lib xizmat qiladi.

Turkiya Respublikasi yoqilg‘i-energetika resurslari bilan nisbatan ta’minlangan mamlakat hisoblanadi. Turkiyaning tabiiy gaz zahiralari 12, 4mlrd kub metrni, tosh ko‘mir zahiralari 1 mlrd tonnani, neft zahiralari esa 16 mln tonnani tashkil etadi. Mamlakat sanoati energiyaning asosiy iste’molchisi sanaladi va sanoat iste’molining keyingi yillarda yanada ortib borishi taxmin qilinmoqda.

Hozirda Turkiyada neft va gazning zahiralari katta bo‘lmagani uchun, mamlakat ularni deyarli import qilisha majbur.Mamlakatning energiya resurslari ko‘mir va lignit bilan chegaralangan. Ko‘mirning energetik zahiralari 1,3 mlrd. ShNT²ni, lignit zahiralari esa 8,3 mlrd. t.ni tashkil qiladi.

Turkiya toshko‘mirining asosiy zahiradari Qora dengiz sohilining Zonguldak rayonidagi Armatchuluk, Kozlu, Uzulmez, Karadon va Amasra konlarida joylashagan.

Nisbatan katta zahiraga ega bo‘lgan energetika resursi -bu lignit. Lignitlarning konlari mamlakat deyarli barcha rayonlarida uchraydi. Qazib olinadigan lignitlarning katta qismi unchalik yuqori sifatga ega emas. Lignit zahiralarining 67%ining kaloriyasi 2500 kkal/kgdan kam.

Qazib olinadigan lignitllarning 60%i elektroenergiya ishlab chiqarish uchun issiqlik elektrostnatsiyalarilarida, qolgan qismi esa sement va shakar kabi sanoat sektorlarida va uy-joylarni isitishda foydalaniladi.

Turkiyada ko‘mir qazib olish TKK-Davlat Toshko‘mir Korporatsiyasining shaxtalarida amalga oshiriladi. Ko‘mirchilik tarmog‘ida xusuiy sektorning ulushi mamlakatda qazib olinadigan umumiy ko‘mirning 15%ini tashkil qiladi. TKKning tobora katta yo‘qotishlarga uchrayotganini hisobga olgan holda xukumat ushbu tashkilotning aksariyat ko‘mir qazib oluvchi korxnalarini xususiylashtira boshladi.

Energetika vaziri Fatih Dönmez bir guruh jurnalistlar bilan suhbatda Turkiyaning tog'-kon eksporti joriy yilning 2021 yil 9 oyida 48 foizga o'sib, 4,4 milliard dollarga yetganini aytdi.

"Agar bu o'sish tendentsiyasi davom etsa, biz yilni 6 milliard dollardan 6,5 milliard dollargacha bo'lgan [konchilik] eksporti bilan yakunlashimiz mumkin", dedi u.
“Bizning eng yirik bozorlarimizdan biri Osiyodir. Xitoy u yerdagi bizning kashshof bozorimiz, biroq biz dunyoning deyarli har bir qismiga bir nechta tog‘-kon sanoati mahsulotlarini eksport qilmoqdamiz”, — deya qo‘shimcha qildi u.
Vazirning so'zlariga ko'ra, Turkiyaning tog'-kon sanoati sohasida bevosita 138 ming kishi ishlaydi.
Dunyodagi 80 ga yaqin tijoriy tog'-kon mahsulotlari turk karerlarida qazib olinmoqda. Turkiyada 650 turdagi marmar va 150 boshqa turdagi tabiiy toshlar ham ishlab chiqariladi.
Mineral ruda eksporti birinchi to'qqiz oyda eksportda 1,63 milliard dollar bilan birinchi o'rinni egalladi, bu o'tgan yilning shu davriga nisbatan 76 foizga ko'pdir. Qayta ishlangan tabiiy tosh eksporti va sanoat mineral jo'natmalari mos ravishda 941 million dollar va 794,2 million dollar bilan keyingi o'rinlarni egalladi.
Xitoy har yili 45,2 foizga o'sish bilan 1,29 milliard dollarlik Turkiyaning eng yirik tog'-kon mahsulotlari importchisi bo'ldi. Keyingi o‘rinni 419 million dollar bilan Qo‘shma Shtatlar egalladi. Ispaniyaga tog'-kon eksporti 38,4 foizga o'sish bilan 210 million dollarni tashkil etdi.
O'rtacha konchilik sektori eksporti Turkiya umumiy eksportining qariyb 3 foizini tashkil qiladi.
Turkiyaning ushbu sektordagi eng yirik eksport bozori o'tgan 2020-yili 167,2 million dollar bilan Xitoy bo'ldi. Undan keyingi o‘rinlarni AQSh (42,7 million dollar), Shvetsiya (40 million dollar), Indoneziya (24,9 million dollar), Ispaniya (23,1 million dollar), Bolgariya (22,3 million dollar) va Italiya (19,3 million dollar) egallagan.

https://www.hurriyetdailynews.com/mining-exports-up-48-percent-year-on-year-168567

1^ Паст навли қўнғир тошкўмир

2^ ШНТ-шартли нефт тоннаси= 10 ккал.