4-Mavzu: Turkiyaninng mineral xom ashyo resurslari Dars o‘quv maqsadi

Asosiy o‘quv materiali qisqacha bayoni
Mineral xom-ashyo resurslar deganda- geologiq qidiruv ishlari natijasida yer ostida topilgan va qayd etilgan, hamda sanoat ishlab chiqarishi uchun yaroqli bo‘lgan foydali qazilmalar tushuniladi. Mineral resurslar qayta yangilanmaydigan tabiiy resurslar sirasiga kiradi. Yer ostidan qazib olingan mineral xom ashyo resurslar va undan qayta ishlangan maxsulotlar energiyaning katta qismini ta’minlashga,hamda og‘ir sanoat maxsulotlarining 90%iga ega bo‘lish imkoniyatini beradi. Mineral xom –ashyo resurslar sanoat potensialining mineral xom ashyo bazasi hisoblanib, mamlakatning iqtisodiy hamda mudofaa xavfsizligini ta’minlaydi. Qator isbotlangan ma’lumotlarga ko‘ra, jahon bozorining qayd etilgan foydali qazilmalari 30 trillion dollarni tashkil etadi. Ularning to‘rtdan uch qismi neft, gaz va ko‘mir ulushiga to‘g‘ri keladi.

Turkiya juda katta va xilma-xil mineral xom ashyo bazasiga ega.Mamlakat dunyo sanoat resurslarining 2,5%ga ega bo‘lib, 60 ga yaqin metall va minerallar ishlab chiqaradi. Turkiyaning asosiy mineral xom ashyo resurslari xrom, boksit va mis hisoblanadi. Bundan tashqari mamlakatda temir, marganes, qo‘rg‘oshin, rux, surma, simob va oltin kabi qazilma boyliklar ham mavjud. Turkiya qator foydali qazilmalarni, asosan qora mis, bor, xrom va ulardan ishlangan maxsulotlarni eksport qiladi. Tog‘-kon sanoati umumiy mineral xom-ashyo va ulardan ishlangan maxsulotlar sotuvining 75%ini tashkil qiladi.

1935 yildaTurkiyada tabiiy resurslarni qayta ishlash uchun tashkil etilgan Etibank davlatning mineral xom ashyo manfaatlari uchun, xususan boksit, xrom, bor, mis minerallari uchun xizmat qiladi. Tog‘-kon sektorining xususiy korxonalari qo‘rg‘oshin, rux va marmarga o‘z e’tiborlarini qaratganlar. 1980 yildan boshlab hukumat foydali qazilmalar sektori xorijiy sarmoyalarni jalb etishni boshladi. 1985 yildan esa ushbu sektordagi xususiy korxonalarni stimulashtirish uchun foydali qazilmalarni qazib olishga doir qonunlar qayta ko‘rib chiqila boshlandi. Aynan shu davrdan boshlab Etibank Turkiyadagi xususiy korxonalar, shuningdek xorijiy sarmoyadorlar bilan hamkorlikda ishlay boshladi. 2004 yilga kelib, mamlakatda qazib olish sanoati va investisiya faoliyatiga oid qonunchiliklarga o‘zgartirishlar kiritilishi, Turkiyada rangli va qimmatbaho metallarni qidirish va qazib olish foliyatining jadallashuviga olib keldi. Bu o‘zgartirish mamlakatda lisenziyalashtirish ishlarini yengillashtiri, hamda byurokratik to‘siqlarni bartara etishga qaratilgan bo‘lib, yanada ko‘p sarmoyalarni o‘ziga jalb etdi. O‘z navbatida davlat bu sektordagi ulushini tobora qisqartirib bormoqda .

Turkiyaning temiri va qo‘rg‘oshin quyish sanoati hozirgi kunda dunyoda 12- o‘rinni egallab turibdi. Mamlakat dunyodagi bura zahiralarining esa 60%iga egalik qiladi. Shuningdek Turkiya dunyoda bor ishlab chiqarish bo‘yicha yetakchi o‘rinda turadi. Bor minerallari qator sanoat sektorlarida mineral xom ashyo sifatida ishlatiladi. Bor asosan qishloq xo‘jaligi sohasida, shuningdek sovun, anperspirant, shisha, glazur, emallar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Dunyodagi asosiy muhim bor konlari Turkiya, AQSh va Rossiya xududlarida joylashagn. Umumiy bor zahiralarining 64%i Turkiyada, 9%i esa AQShda joylashgan. Dunyodagi borning umumiy zahiralari 885 mln tonnani tashkil etib, shundan 563 mln tonnasi Turkiya ulushiga to‘g‘ri keladi. Turkiya dunyodagi

Hozirgi kunda Turkiyada 53 xil foydali qazilmalarning qazib olinadi. Eng asosiylari bu-toshko‘mir, lignit, temir rudasi va rangli metallar rudasi, turli xil nometal mineral xom ashyolar, marmar va boshqa qurilish materiallaridir. Ushbu sohada band bo‘lgan nisbatan yirik korxonalar bu- Eti Holding», «TKİ» («Turk ko‘mir qazib olish kompaniyasi»), «TDÇİ» («Turk metallurgiya zavodlari»), «Çinkur», «TPAO». Ilgari qazib olish sanoati monopoliyalashtirilgan bo‘lib, hozirda xususiy sektorning bu tarmoqda faoliyatiga ruxsat berilgan.