4-Мавзу: Туризм фаолиятининг макроиқтисодий жихатлари Маъруза

---

4-Мавзу: Туризм фаолиятининг макроиқтисодий жихатлари 
Маъруза 
4.1. Туристик макроиқтисодиётида бозор тушунчаси ва хусусиятлари 
4.2. Туризм бозори инфратузилмаси 
4.3. Туризмда мултипликацион effect 
4.4. Туризм соҳасидаги мамлакатларнинг рақобатдошлиги 
4.1. Туристик макроиқтисодиётида бозор тушунчаси ва хусусиятлари 
Туристик бозор бу ўзига хос туристик мотивация туфайли кўплаб туристик 
маҳсулотлар ва хизматларни ишлаб чиқарувчиларни ва ушбу маҳсулотни сотиб олишга 
қодир ва тайёр бўлган ҳақиқий ва потенциал харидорларни бир-бирига боғлайдиган 
иқтисодий, ҳуқуқий, ижтимоий муносабатлар тизимидир. 
Туризм нуқтаи назардан, ҳарид учун қобилиятлилик тушунчаси - сайёҳлик маҳсулотини 
сотиб олишга қодир бўлганларни англатади. Ҳарид учун истаги бўлганлар тушунчаси - 
туристик маҳсулотга нисбатан қизиқиши бўлган ёки ехтиёжи бўлган шунингдек туристик 
маҳсулотни сотиб олишга ишонтирилиши мумкин бўлган кишиларга тегишли, масалан, 
реклама ва professional савдо техникасининг маҳоратли таъсири орқали бунга еришиш 
мумкин. 
Шакл: 4. Туристик бозорнинг тузилиши 
Туристик бозор бу мураккаб тизим бўлиб, ҳар бир ўзига хос туристик маҳсулот ёки 
хизмат алоҳида таркибий қисмлардан, масалан transport воситаларининг хизматлари, турар 
жой, овқатланиш ва ҳоказолардан иборат бўлади. 
Туристик маҳсулот турли тоифадаги меҳмонхоналарни ўз ичига олиши ёки туристга 
ўхшаш туристик хизматларни таклиф қилиши мумкин, аммо манзилга етказиб беришнинг 
турли хил вариантлари (самолёт, поезд ёки автобусда) мавжуд ва улар ўзаро кескин 
фақланади. 
Бу хусусиятни алмаштириш дейиш мумкин. Алмаштириш туристик бозорнинг 
асосий хизматлари: transport, турар жой, озиқ-овқат, кўнгил очиш учун одатий ҳисобланади. 
Шундай қилиб, сайёҳлик бозори тўлиқ алмаштириш хусусиятига ега деб айта оламиз. 
Иқтисодий нуқтаи назардан, ўрнини босиш туристик маҳсулотлар ва хизматлар 
ишлаб чиқарувчилари ўртасида юзага келадиган даромадларни қайта тақсимланишига 
таъсир қилади. Бунга мисол қилиб туризмнинг янги турларини, масалан, автотуризмни 
ривожлантиришга олиб келадиган оқибатлар келтирилган. Бир томондан сайёҳларнинг 

---

саёҳат учун шахсий транспортдан фойдаланиши transport компаниялари ва анъанавий 
турар-жой биноларининг даромадларини камайтирди, бошқа томондан, ноанъанавий турар 
жой биноларининг даромадларини оширди. Бундан ташқари, автотуризмнинг ўзига хос 
хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда кемпинглар, мотеллар ва бошқа турар-жой бинолари 
фаол равишда қурила бошланди. Шу билан бирга, анъанавий турар жой биноларининг 
бозордаги улушини қайта тақсимлаш ҳисобига уларнинг даромади камайди. 
Туристик бозорнинг яна бир муҳим хусусияти унинг бир-бирини тўлдиришидир. 
Бир-бирини тўлдириш шуни англатадики, туризм товарлари ва хизматлари бир-бирини 
тўлдиради. Туристик бозорнинг бу хусусияти шундаки, баъзи бир хизматларни сотиб олиш 
кўпинча бошқа товар ва хизматларнинг бутун мажмуасини сотиб олиш зарурлигига олиб 
келади. Масалан, автобус хизмати каби туристик хизмат бензин, мой ва бошқалар каби 
қўшимча маҳсулотлардан фойдаланишни талаб қилади. Бу туристик товарлар ва хизматлар 
ишлаб чиқариш таннархининг сезиларли даражада ошишига, шунингдек, туристик 
маҳсулотларни (хизматларни) ишлаб чиқарувчилар ва ўзаро боғлиқ товарлар ва 
хизматларни ишлаб чиқарувчилар ўртасида даромадларни қайта тақсимлашга олиб келади. 
Туристик бозор ҳолатига қараб, унинг ҳар хил шакллари мавжуд. Баъзи ҳолларда, 
туристик бозор аллақачон шаклланган бўлиши мумкин, яъни. ишлаб чиқарувчилар ва 
истеъмолчилар доираси аниқланган. Бундай бозор тайёр ёки егаллаб олинган деб 
номланади. Масалан, бир мамлакат аҳолисининг даромади чекланган, шунинг учун улар 
ўзлари учун қулайроқ бўлганлиги сабабли, ўз мамлакатларида бўш вақт ёки таътил 
ўтказишга мажбур. Бир қатор мамлакатларда чет елга бепул саёҳат қилиш қийин, шунинг 
учун аҳоли учун ички туризм билан шуғулланишдан бошқа алтернатива йўқ. Аммо бу 
ҳолатларда ҳам одамлар таътилни қаерда ва қандай ўтказишни танлаш имкониятига ега, 
шунинг учун сайёҳлик агентликлари харидорларни жалб қилиш ва рақобатни енгиш учун 
ҳаракат қилишлари керак. 
Баъзи ҳолларда бозорни яратиш керак, яъни. туристик маҳсулотларга талабни 
яратиш зарур. Потенциал харидорлар янги йўналишлар, уларнинг диққатга сазовор 
жойлари ва хизматлари мавжудлиги тўғрисида хабардор бўлишлари керак. Улар ушбу 
жойга ташриф буюриш ёки бирон бир турда қатнашиш, круиз ва ҳ.к.лардан фойда 
кўришлари, ўйин-кулги ва завқ олишларига амин бўлишлари керак. 
Баъзи ҳолларда бозорни яратиш керак, яъни. туристик маҳсулотларга талабни 
яратиш зарур. Потенциал харидорлар янги йўналишлар (йўналишлар), уларнинг диққатга 
сазовор жойлари ва хизматлари мавжудлиги тўғрисида хабардор бўлишлари керак. Улар 
ушбу жойга ташриф буюриш ёки бирон бир турда қатнашиш, круиз ва ҳ.к.лардан фойда 
кўришлари, ўйин-кулги ва завқ олишларига амин бўлишлари керак. 
Туризм бозори механизмлари туризм иқтисодиётининг асосий муаммоларини тўлиқ 
ҳал қила олмайди. Замонавий давлат туризмни исталмаган ривожланишини ва 
иқтисодиётнинг бошқа соҳаларига мумкин бўлган салбий таъсирини олдини олиш 
мақсадида туризмни бошқариш ва туризм бозори иқтисодиёти муаммоларини ҳал қилиш 
жараёнида иштирок етмоқда. Давлатни туризм иқтисодиётига жалб қилиш туризм 
сиёсатини шакллантириш орқали амалга оширилади, унинг мақсади туризм бозори 
механизмларининг заиф томонларини ва кирувчи таъсирларини тўғирлашдир. Шундай 
қилиб, туризм сиёсати туристик бозор иқтисодиётини қуйидаги муаммоларини ҳал 
қилишга имкон беради: 
чекланган ва ноёб туристик ресурсларни самарали тақсимлаш муаммолари; 
туризм бозорининг барқарор иқтисодиётини сақлаш муаммолари; 
туризм бозори иқтисодиётини ривожлантириш ёки ўсиш муаммолари; 
туристик ишлаб чиқариш ёки туристик даромадларни тенг тақсимлаш муаммолари. 

---

Туризм бозори иқтисодиёти қуйидаги асосий мақсадларга ега: 
1. Туристларнинг психологик тажрибасидан қониқишни сифатли ва миқдорий 
жиҳатдан максимал даражада ошириш. 
2. Сайёҳлик саноати корхоналари ва туристларга хизмат кўрсатиш билан 
шуғулланадиган бошқа тармоқлар даромадларини максимал даражада ошириш. 
3. Туристларнинг саёҳатлари давомида харажатларини максимал даражада ошириш. 
Туристик бозор иқтисодиётининг юқоридаги мақсадлари одатда ижобийдир. 
Психологик тажрибани максимал даражада ошириш қониқарли сайёҳларни яратади ва 
уларни жуда яхши қабул қилган мамлакатга қайтишига ва натижада саёҳатга кўпроқ пул 
сарфлашга мажбур қилади. Математика тилида сўзлашганда, сайёҳ саёҳат пайтида олган 
психологик тажрибасининг (Оп) кутганларга (Ож) нисбати кам бўлмаслиги керак. Акс 
ҳолда, бу мақсад учун салбий оқибатларга олиб келади. 
Шакл: 5. Қабул қилинган психологик тажриба ва сайёҳлик йўналиши бўйича 
тахминларнинг ижобий нисбати 
Айни пайтда янги иқтисодиёт пайдо бўлмоқда - истеъмолчилар таасуротига 
йўналтирилган тажриба иқтисодиёти. 
Муайян шароитларда туризм бозори иқтисодиётининг мақсадлари салбий маънога 
ега бўлиши мумкин. Масалан, даромадни кўпайтиришнинг қисқа муддатли мақсади 
сайёҳларга хизмат кўрсатиш учун кўплаб тузилмалар яратилишига олиб келиши мумкин, 
натижада сайёҳларнинг психологик қониқиши камаяди. Бу сайёҳлар оқимининг 
камайишига олиб келиши мумкин ва шу билан маблаг ъ оқимининг пасайишига олиб 
келади, бу еса охир-оқибат ушбу йўналишни ривожлантиришнинг иқтисодий натижаларига 
ва ҳатто йўқ бўлиб кетишига таъсир қилади. Мамлакат иқтисодий ривожланишининг 
асосий елементи сифатида туризмга еътиборни кучайтириш ҳам шунга ўхшаш натижаларга 
олиб келиши мумкин. 
Баъзи бир сайёҳлик хизматлари сайёҳнинг еҳтиёжларини қондириш учун жуда 
зарур, бошқалари еса бир-бирини тўлдирувчи ёки иккиламчи. Масалан, меҳмонхона 
ресторанлари ва transport каби туристик хизматлар нафақат сайёҳларга, балки бошқа 
одамларга ҳам хизмат қилади. 
Сайёҳлар учун товарлар ва хизматлар ишлаб чиқарадиган корхоналарнинг қуйидаги 
таснифи берилиши мумкин1: 
бирламчи - тўғридан-тўғри сайёҳларга хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган 
(меҳмонхоналар, санаторийлар, пансионатлар, оромгоҳлар ва бошқалар); 

---

иккиламчи - асосан сайёҳларга хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган, гарчи уларнинг 
хизматларидан маҳаллий аҳоли ҳам фойдаланиши мумкин (овқатланиш корхоналари, 
маданият муассасалари ва бошқалар); 
учинчи даражали - одатда, улар маҳаллий аҳолига хизмат кўрсатишга мўлжалланган, 
аммо уларнинг хизматларидан сайёҳлар (жамоат транспорти, почта алоқаси ва бошқалар) 
ҳам фойдаланиши ва еҳтиёжларини қондириши мумкин. 
Туризм саноатининг характерли хусусияти шундаки, у ҳам моддий (товар), ҳам 
номоддий маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқарадиган корхоналарни бирлаштиради.