4-mavzu: To’garak chuvalchanglar tipi. Birlamchi gavda bo’shliqlar yoki yumoloq chuvalchanglar tipi. Umumiy harakteristikasi va klasifikatsiyasi. Yashashi, tuzulish, ko’payishi va rivojlanishi. Nematodalar uy hayvonlari va odam parazitlari

Hazm qilish sistemasi. Nematodalarning og`iz teshigi tanasining oldingi uchida joylashgan; odatda uchta (bitta orqa, ikkita yon) maxsus o`simtalar-lablarbilan o`ralgan. Naysimon ichagining oldingi qismi og`iz bo`shlig`i (stoma) va halqumga bo`linadi. Ayrim yirtqich va zooparazitlar stomasida kutikula o`simtasidan iborat tishlar bo`ladi. O`simlik parazitlari stomasi esa sanchib so`ruvchi organ - stiletni hosil qiladi.
Halqum devorida muskul hujayralari va hazm bezlari joylashgan. Bir qancha nematodalarda halqum muskullarining hujayralari kengayib, bul­bils hosil qiladi. Halqum tirqishi uchburchak shaklda, uning devori xitinlashgan. Halqum ektodermadan hosil bo`ladi. Halqum yupqa devorli en- dodermal o`rta ichakka o`tadi. O`rta ichak bir qavat joylashgan silindrsi- mon hujayralardan iborat. Keyingi ichak kalta, murtak ektodermasidan hosil bo`ladi. Ayrim nematodalar ichagi turli darajada reduksiyaga uchragan. Masalan, filyariya parazitining keyingi ichagi berk, anal teshigi bo`lmaydi.
Qon aylanish va nafas olish sistemasi rivojlanmagan. Ichak bo`shlig`idagi va ichki organlardagi endoparazitlar parazit yassi chuval­changlar singari kislorod tanqis bo`lgan sharoitda hayot kechirishga mo- slashgan. Ular uchun asosiy energiya manbai glikogenning anaerob par- chalanishi hisoblanadi. Bu jarayonda organik kislotalar (asosan, yog` va valerian kislotalari) hosil bo`ladi. Ana shu sababdan nematodalarn- in g tana bo`shlig`i suyuqligi odam terisi shilliq qavatiga tasodifan tush- ganda achishtiradi.
Nerv sistemasi. Markaziy nerv sistemasi halqumni o`rab turadigan nerv halqasi, undan tana bo`ylab oldinga (lablarga) va orqaga ketadigan 6 ta nerv stvollaridan iborat Ulardan gipodermaning orqa va yon valiklari bo`ylab joylashgan ikkitasi boshqalariga nisbatan kuchliroq rivojlangan bo`lib, asosiy stvollar deyiladi. Bu stvollar ko`ndalang nervlar - komissuralar orqali o`zaro bog`langan.
Jinsiy sistemasi. Nematodalar odatda ayrim jinsli bo `lib, jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Jinsiy siste­masi tana bo`shlig`ida joylashgan uzun naychadan ib­orat. Urg`ochisining jinsiy organlari juft, erkaginiki toq (bitta) bo`ladi. Urg`ochisi jinsiy sistemasi naylarining ingichka uchki qismi tuxumdon, undan keyingi qismi tuxum yo`li deyiladi. Tuxumdon- da hosil bo`lgan tuxumlar tuxum yo`lida urug`lanadi
Rivojlanishi. Ko`pchilik turiarining hayot siklida nasi almashinish kuzatilmaydi. Faqat ayrim vakillarida (masalan, baqa o`pkasi paraziti (Rhabdias bufonis)da geterogoniya ko`zatiladi. Yetilgan tuxum yoki li­chinka tashqi muhitga chiqadi va undan yana organizmga tushadi. Ayrim nematodalarning tuxumi oraliq xo`jayinda rivojlanadi. Tuxum hujayra to`Iiq, lekin biroz notekis maydatanadi. Tuxumdan chiqqan lichinka voy aga yet­gan nematodaga o`xshash bo`ladi. Uning bundan keyingi rivojlanishi o`zgarishsiz, lekin tullash orqali boradi.
Nematodalar tanasidagi hujayralar soni doimiy bo`lishi bilan boshqa chuvalchanglardan farq qiladi. Masalan, askaridaning jinsiy sistenrasi 162, markaziy nerv sistemasi 149 hujayradan iborat. Nematodalarda yangi hu­jayralaming hosil bo`lishi jarayoni ular lichinkasi rivojlanishining dastlabki davrlarida to`xtaydi va shundan so`ng hujayralar soni umr bo`yi doimiy bo`lib qoladi. Bu xususiyat faqat nematodalar va kolovratkalar uchun xos.
Bo`rtma nematodasi Sabzi nematodasi


Bo`rtma nematodasi mikroskopik tuzilishi