4 мавзу. Статистик маълумотларни жамлаш ва гуруҳлаш статистик кузатиш маълумотларини жамлаш

3. Статистик жадвалларнинг тузилиши, турлари ва
уларга қўйиладиган талаблар

Статистик кузатиш маълумотларини жамлаш ва гуруҳлаш статистик жадвалларда амалга оширилади. Статистик жадваллар горизантал қаторлар ва вертикал устунлардан иборат шаклдир. Қаторлар ва устунлар кесишган катакчаларга статистик маълумотлар жойлаштирилади. Энг аввало статистик жадвалнинг макети тузилади. Унда жадвал қандай кўринишга эга бўлиши, нечта қатор ва устунлар бўлиши белгилаб олинади. Маълумотлар таҳлил қилишга унғай бўлиши лозим.

Демак, оммавий ҳодиса ва жараёнлар тўғрисидаги маълумотларни кўринарли, тушунарли ва ихчам тарзда тегишли қатор ва устун катакчаларга тартиб билан ёзиш статистик жадвал дейилади.
Ҳар бир статистик жадвал эга ва кесимдан ташкил топади. Жадвал эгаси бўлиб, ўрганилаётган кўрсаткич ҳисобланади ва гап нима устида бораётганлигини англатади. Жадвал кесими эса жадвалнинг эгасини тавсифловчи кўрсаткичлар бўлади. Кўпинча жадвал эгаси қаторларда, кесими эса - устунларда кўрсатилади. (айрим ҳолларда тескариси бўлиши ҳам мумкин.)
Статистик жадваллар эгасининг тузилишига қараб: оддий, гурухли ва комбинацион (аралаш) жадвалларга бўлинади.
Статистик кузатиш объекти, худуди ёки бошқа ҳодисалар эга бўлиб тузулган жадваллар оддий статистик жадваллар дейилади. Бундай жадвалларда кўшимча ишлар кам бўлиб, жадвалга маълумотлар кузатиш материалларидан олинади.
Кўпинча оммавий ҳодиса ва жараёнлар кўп омиллар таъсирида вужудга келганлиги сабабли, кўрсаткичнинг туб моҳиятини бир неча белгилари бўйича гуруҳлаш натижасида ўрганилади. Бундай эга ҳам кесим кўрсаткичлари ҳам бир неча белгилари бўйича гуруҳланган жадваллар комбинацион (аралаш) жадваллар ҳисобланади. Мана шундай жадвалларга гуруҳланган статистик маълумотлардан фойдаланиб ҳодиса ва воқеаларнинг туб моҳиятини очиш мумкин.
Статистик жадваллар тузишда қуйидаги талабларга риоя қилиш лозим:
- ҳар бир жадвалнинг қисқача номи бўлиб, объектнинг мазмунини тўлиқ ва аниқ ифодалаши керак;
- жадвал иложи борича кичик ва ихчам бўлиши лозим. Агарда ўрганилаётган тўплам ниҳоятда кўп бўлиб, мураккаб гуруҳланадиган бўлса, битта жадвал ўрнига бир нечта кичик жадваллар тузилгани маъқул;
- жавдал қатор ва устунларининг номлари, ўлчов бирликлари, ҳамда қайси жой ва вақтга (даврга) таалуқли эканлиги аниқ кўрсатилган бўлиши лозим:
- жадвалда умумтартибда қисқартирилган сўзлар, ўлчов бирликларидан фойдаланиш лозим (млн, кв. км, м3 ва шу кабилар):
- жадвал қатор ва устунлари нумерланиши, агарда улар яна гуруҳчаларга ажратилиши лозим бўлса, қаторлар а4, б4, в4 ва ҳоказо тарзида, кесим эса рақамлар билан белгиланса мақсадга мувофиқ ҳисобланади:
- жадвал катакчалари тўлғазилган бўлиши лозим. Агарда тўлғазилмайдиган бўлса, қуйидаги шартли белгилар ишлатилади:
“. . .” ҳодиса мавжуд, лекин маълумот йўқлигини билдиради;
“ — ” ҳодиса умуман йўқлигини билдиради.
“ О, О ” - ноль ҳодиса бор, лекин қабул қилинган аниқликдан кичик (аҳамиятсиз) эканлигини билдиради;
“ Х ” - икс тўлдирилиши лозим бўлмаган катакни билдиради.
Жадвал гурухлари, қатор ва устунлари бўйича якунлар чиқарилган бўлиб, якуний кўринишга эга бўлиши лозим.

“Статистик маълумотларни жамлаш ва гуруҳлаш"