4-мавзу: Ўрта асрларда китоблар маданияти: ривожланиш йўллари Режа

4-мавзу: Ўрта асрларда китоблар маданияти: ривожланиш йўллари
Режа:
1.Китоб тарихи ва китобат ишини ўрганишда илмий объективлик, тарихийлик ва тизимлилик тамойиллари
2 .Китоб тарихи ва китобат ишини ўрганишдаги умумий методлар.
3 Китоб тарихи ва китобат ишини ўрганишдаги махсус илмий методлар ва айрим фан методлари.
Китобат тармоқлари хусусида ҳам илк ўрта асрчилик учун анча ривожланган даражани қайд этиш мумкин. Деярли ҳар бир элатнинг ўз «миллий» ёзуви ва ўз ёзма ёдгорликлари бўлган. Араблар истилоси арафаси ва бошланиши тарихий даври учун муайян маънода фикр билдирилар экан, унда гап зардуштийлик маданий дунёсига хос бўлган умумий китоблар репертуари¹ ҳақида ҳам бориши мумкин. Бу репертуар асосини зардуштийлар маънавий адабиёти, чунончи фаннинг тиббиёт, математика, астрономия, тарих, ҳуқуқ соҳалари, ўрта форс, хоразмий, бақтрия, суғд, шунингдек юнон тилларидаги фолклор ва бадIIй адабиёт намуналари, санскрит ва юнон тилларидан таржима қилинган китоблар, будда, манихей ва христиан динлари мазмунидаги қадимги туркий тилдаги диний асарлар ташкил этади. (Улар ҳақида 6 параграфда батафсил гапириб ўтилган.)
Гарчи китоблар қадимги даврлардан бошлаб олди-сотди объекти бўлиб келган бўлса ҳам, китоб маҳсулотлари кам сонли бўлганлигидан китоб савдоси ўта ибтидоий шаклларда давом этарди. Зардуштийлар дунёсида китобларнинг муомалада бўлиши ва қўшни мамлакатлар билан китоб савдоси орқали китоб айирбошлаш одатда фавқулодда, элитар хусусиятга эга эди ва мунтазам олиб борилмасди. Бироқ қадимги даврда ва илк ўрта асрларда китоб савдоси, гарчи кам ҳажмда бўлса ҳам, мавжудлиги албатта муҳим воқеадир.
Зардуштийлик маданий дунёсининг умумий маънавий бойлиги, Авесто китоби, унинг айрим қисмлари ва парчалари зардуштийларнинг ибодатхоналарида сақланган. Монийчилар ибодатхоналарида бешта мажбурий заллардан биттаси ҳамиша китобларга ажратиларди. Бундай кутубхоналарда асосан пайғамбар Монининг муқаддас китоблари, унинг шарҳлари ва тарафдорларининг асарлари сақланарди. Диний кутубхоналар билан бир қаторда дунёвий кутубхоналар ҳам мавжуд эди. Булар саройлардаги ҳужжатгоҳлар ва ҳукмрон сулолаларнинг махсус китоб омборлари², бошқа бадавлат шахсларнинг кутубхоналари эди. Ўрта асрлардаги нарратив (таърифланган) манбаларда эрон, хоразмий ва суғд олимлари ва зардуштий руҳонийларнинг шахсий кутубхоналари ҳам бўлганлиги ҳақидаги далиллар мавжуд³ .
VI аср ўрталарида сосонийлар сулоласи шоҳларининг энг йирик кутубхонаси Туронзаминга тўлалигича кўчириб келтирилган эди. Бу воқеа 651 йилда араблар ҳужуми вақтида сўнгги сосонийлар шоҳи Ёздигард II нинг Марвга қочиб кетиши пайтида содир бўлганди. Бу ҳақда В.В. Бартолд тарихчи Ибн Тайфур маълумотларига таяниб, қуйидагиларни маълум қилган: «Хуросондаги араб ноибларининг кўпчилиги қадам ранжида қилган Марвда ҳали Маъмун даврига қадар паҳлавийча қўлёзмалар (яъни ўрта форс, ёки бошқача қилиб айтганда, паҳлавий тилида ёзилган қўлёзма китоблар. Бу тил ўша вақтда эронда қабул қилинган умумий тил эди – э.О.) кутубхонаси сақланиб қолган эди. Мазкур қўлёзмалар бу ерга ...сосонийлар шоҳи билан биргаликда келиб қолган; қўлёзмаларни бу ерда ҳеч бир тўсиқсиз ўқиш ва улардан кўчирмалар олиш мумкин эди; бирон-бир чекловчи чоралар ҳақида ҳеч нарса дейилмаган»¹ .
Ўрта асрларда араб ёзувида битилган энг нуфузли манбалардан бири бўлмиш ан-Нодимнинг «Фихрист» асарида IХ асрнинг астрономи Абу Маъшар Жаъфар ибн Муҳаммад ибн Умар ал-Балхийнинг (886 йилда вафот этган) бизгача етиб келмаган китобидан парча келтирилади. Унда эрондаги илк ўрта аср кутубхонаси тўғрисидаги қимматли ахборот мавжуд. Парчада айтилишича, Х асрнинг ўрталарида Исфахон яқинидаги Жей шаҳарчасида, чамаси арабларнинг эронга қилган ҳужуми арафасида ёки бу ҳужум вақтида (651 йил) ўраб суваб ташланган кутубхона топилган. Кутубхонада оқ терак (туз) пўстлоғига ёзилган кўпгина қадимги китоблар бор бўлиб, улар аждодларимиз давридаги фанларнинг барча тармоқларини қамраб олган ва қадимги форс ёзуви (афтидан, ўрта форс ёзуви) шакли билан ёзилган² .
«Фихрист» муаллифи ўзининг нуфузли замондоши фикрларига таяниб, унинг бир ҳикоясини келтиради, унга кўра ўша шаҳарчадаги бошқа бир бинонинг ертўласидан 961 йилда бошқа китоблар коллектсиясини топишади, бу китоблар ҳам суваб юборилган бўлиб, ошланган ва махсус тайёрланган тери варақларига ёзилган эди, лекин уларни қандай ўқишни ҳеч ким билмасди³. Яна бироз олдинроқ, -ан-Нодимнинг хабар беришича, - 951 йилда эрон ҳукмдорлари Муайид ва Рукн ад-Давланинг вазири бўлиб хизмат қилган Абу ал-Фадл ибн ал-Амид (971 йили вафот этган) Исфахондан юнон тилида ёзилган китобларни топган. Улар махсус қутиларга солиниб, бино девори орасига жойлаштирилган эди. Ан-Нодимнинг маълум қилишича, бу китобларни ал-Амид Бағдодга юборган. Бу ерда юнон тилини яхши билган Юханна ал-Кейс ва бошқалар мазкур китобларни араб тилига таржима қилганлар. Кейинчалик бу кутубхонадаги айрим китобларни ан-Нодим ўз устози, шайх ва олим Абу Сулаймон Муҳаммад ибн Баҳромникида (986 йили вафот этган) кўрган. Китобат маданияти тарихчиси О.Язбердиев деворлар орасига қўйиб суваб юборилган кутубхоналарда ўрта эрон тилида ёзилган китоблар билан бир қаторда юнон тилидаги китоблар ҳам борлигига алоҳида эътибор бериб, уларнинг сосонийлар даврида кўчирилганлиги катта аҳамиятга эга бўлганлигини таъкидлаб, шуни кўрсатиб ўтадики, «бу китоблар зардуштийлар манбаларида дастлабки сосоний шоҳлар чет мамлакатлардан китоблар тўплагани ҳақидаги ахборотнинг тўғрилигини тасдиқловчи омил бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бу хилдаги маълумотлар сосонийлар даврида кўп миқдорда китоблар мавжуд бўлганлигига шубҳа қолдирмайди»¹.
Ерон ва Турон халқларининг араб босқинчиларига қарши ўз озодлиги ва мустақиллиги учун олиб борган қуролли кураши шунчаки турли халқлар, босқинчилар ва қаршилик кўрсатувчилар урушигина эмас, шу билан бирга икки хил диний қарашга ва маданий анъаналарга эга бўлган халқлар тўқнашиши ҳамдир. Араблар истилоси жараёнидаги аёвсиз жанглар вақтида одатда ҳамиша асосан тинч аҳоли, лашкарлар, айниқса зардуштийлик вакиллари қирилган, шу билан бирга кўпгина ибодатхоналар, хазина омборлари, ёзма ҳужжатлар ва китоблар мажмуалари талон-тарож қилинган, маҳаллий моддий маданият ёдгорликлари ваҳшийларча йўқ қилинган. Истилочиларнинг бошқа диний эътиқодлар, урф-одатлар ва дунёқараш кўринишларига тоқатсизлиги ўша вақтларда мавжуд бўлган кўп сонли ёзув ёдгорликларига босқинчиларча муносабатида ҳам ўз ифодасини топган эди.
Босқинчилар эрон ва Турон халқларининг маҳаллий «миллий» ёзув тизимларида битилган китобларининг ҳарфий белгиларини ўз араб ёзувига қарама-қарши қўйишар, асарларнинг ўзи эса исломга зид сохта диний таълимот деб ҳисобланиб, ёппасига йўқ қилиб юборилар эди. Беруний «Ўтган авлодлардан қолган ёдгорликлар» номли асарида бу ҳақда қуйидагича гувоҳлик берган: «Қутайба хоразмийлар ёзувини, уларнинг ривоятларини билган ва хоразмийларда мавжуд бўлган фанларни ўрганган кишиларни йўқ қилган ва ҳар қандай азоб-қийноқларга дучор қилган». Китобда яна бундай дейилган: «Сўнгра, Қутайба ибн Муслим ал-Бахилий хоразмийлик хаттотларни йўқотган, дин пешволарини ўлдирган, уларнинг китоблари ва ўрамларини ёқиб юборган, натижада хоразмликлар деярли саводсиз бўлиб қолишган ва улар керак бўлган барча билимларни фақат хотираларида сақлашга мажбур бўлишган»² . Берунийдан ташқари ўрта аср муаллифларидан ан-Нодим, ибн Халдун, Давлатшоҳ Самарқандий, Хожи Халифанинг асарларида ҳам араблар маҳаллий халқларга тегишли бўлган китобларни йўқ қилиб юборгани ҳақидаги маълумотлар келтирилади. Б.Ғ. Ғафуровнинг «Тожиклар» номли китобида арабларнинг маҳаллий диний ва китобат маданияти анъаналарига муносабати ҳақида қуйидагилар қайд этилган: «улар (араблар – э.О.) айниқса зардуштийликка қарши кескин кураш олиб бордилар, зеро зардуштийлик Ўрта Осиёдаги аксарият аҳолининг асосий дини эди. Бошқа динларнинг таъсирини йўққа чиқариш учун халифанинг ноиблари ҳамма жойда Ўрта Осиё халқларининг диний адабиётларини, айниқса зардуштийлик адабиётини йўқ қилган эдилар. Натижада Мовароуннаҳр халқларининг фақат диний адабиётлари эмас, балки кўплаб дунёвий адабиётлари ҳам... деярли бутунлай йўқ бўлиб кетди»¹.
Лекин мутахассисларнинг таъкидлашларича, араблар босқинининг дастлабки энг шафқатсиз тўлқини етиб бормаган жойларда, масалан, Шарқий Туркистонда парфиёний, ўрта форсий, суғдий, монийчилар, қадимги туркий, уйғур ёзувлари намуналари Ғарбий ва Жанубий Туркистондагига нисбатан бирмунча камроқ зарар кўрган. Буларнинг ҳаммаси бизга етарли даражада аниқлик билан шуни қайд этиш имконини беради: арабларнинг Туронзаминга бостириб киришининг дастлабки босқичи ва шундан кейин янги диний тизим ҳисобланган исломнинг зўравонлик билан жорий этилиши ва араб ёзувининг татбиқ қилиниши ўтган асрлар мобайнида Туронда вужудга келган китоблар репертуаридаги асосий китобларнинг йўқ бўлиб кетишига олиб келди.
Уммавийлар халифаси Хишомнинг 742 йилдаги фармонига биноан араб тили ва араб ёзуви Хуросон ноиблигининг (Мовароуннаҳр ҳудуди ҳам унга кирар эди) маъмурий аппарати учун мажбурий қилиб қўйилди. Маҳаллий ёзув тизимлари ҳали бирмунча вақт араб ёзуви билан мувозий равишда тадбиқ этиб келинди, лекин Х асрнинг охирларига келиб хоразмий, суғд, бақтрия, ўрта эрон тилларидаги қадимги китоблар деярли сақланиб қолмаган эди.
Туронзамин халқлари ўз китоб фондларини амалда янгидан тўплай бошлашларига тўғри келди ва бу фонд Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида янги араб ёзувида битилган китоблардан, туркистонлик ва эронлик олимлар, шоирлар, файласуфларнинг араб ёзувида кўчирилган, шунингдек форсий-дорий ва туркий тилларда яратилган асарларидан, санскрит, юнон, ўрта эрон, сурёний ва набатей тилларидан арабчага таржима қилинган қадимги муаллифларнинг китобларидан ташкил топа бошлади.
Вақт ўтиши билан фақат Хоразм, Парфия, Суғд, Бақтрия ва Фарғона ёзувларининг ўзи истеъмолдан сиқиб чиқарилиб қолмай, шу билан бирга бу тарихий-маданий вилоятларнинг қадимги тиллари ҳам ишлатилмай, ўлик тилларга айланиб қолди. IХ-Х асрларда эрон, Турон, Афғонистон ва Озарбайжоннинг улкан ҳудудида тил даврларининг алмашиниши содир бўлди. Уларда секин-аста янги эрон тиллари – форсий, дарий, тожик ва эски туркий тилларга ўтиш юз берди. Шу нарса шак-шубҳасизки, зардуштийлик маданий дунёсининг сўниб бориши ва эрон билан Турон зардуштий аҳолисининг янги ислом динига ўтиш жараёни анча узоқ тарихий муддатга чўзилди. Вақти-вақти билан унда сакрашлар юз берди, гоҳида бу жараён аста-секинлик билан, баъзан зўравонлик, баъзан тинч йўл билан борди. Бу хилдаги мулоҳазаларни тасдиқлаш учун шундай тарихий воқеликни келтириш мумкин: чунончи, деярли ҳар бир эрон вилоятида араблар истилосидан кейин ўтган уч аср мобайнида зардуштийларнинг ибодатхоналарининг фаолияти, руҳонийларининг аҳоли орасидаги таъсири маълум даражада давом этиб келди¹. Берунийнинг берган маълумотига қараганда, Туронзаминда ҳам Х-ХI асрлардаёқ суғдий ва хоразмий зардуштийларининг ибодатхоналари ҳали мавжуд бўлган². Зардуштийликдан мусулмончиликка ўтиш даврининг дастлабки икки асри мобайнида эски ўрта эрон, хоразмий, суғдий, қадимги туркий адабиётлар ва китоблар қолдиқлари, шунингдек янги ёки маҳаллий араб ёзувидаги адабиётлар ва китоблар тенгма-кенг мавжуд бўлиб келди³ . Шу билан бирга, маҳаллий тиллардаги китоблар ҳам зардуштийлик, будда, монийчилар илоҳий, диний-ахлоқий, маънавий мазмундаги матнларга, ҳам фолклор ва дунёвий адабиёт матнларига асосланган эди. Авлодларнинг бир неча бор алмашиниши пировард натижада зардуштийлар жамоаларининг, зардуштийлик динидаги кишиларнинг йўқ бўлиб кетишига олиб келди. Оқибатда зардуштийлик мазмунидаги китобларнинг ўқувчилари ҳам қолмади.
Туронзамин зардуштийлик маданий олами ва китобат маданиятидаги бузилиш ва ўзгаришлар киритилиш жараёнларига бизнинг қарашларимиз принципиал жиҳатдан ана шундай. Воқеаларнинг боришини бу хилда тушунишга эроннинг (Туронзаминдан фарқли ўлароқ) китобат ишидаги тарихий воқеаларни ҳисобга олган ҳолда тузатишлар киритиш ва чуқурлаштириш мумкин. Ғарбий Европа олимлари ўз тадқиқотларида кўпроқ уларга таянганлар. Масалан, э. Вест арабларнинг эронга бостириб кирганидан кейинги уч аср мобайнида (VI аср ўрталари – Х аср ўрталари) зардуштийлар китоблари ва бошқа китобларнинг кўп миқдорда мавжуд бўлганлиги ва жамиятда фойдаланиб келинганлиги, Авестонинг деярли барча қисмлари ўрта эрон тилига қилинган таржимасининг «Денкард» яратилган вақтларда ҳам (IХ аср) сақланганлиги сабабларини таҳлил қилиб, китоб репертуари асосий ўзагининг йўқолиб кетганлигини араблар истилоси билан боғлаб бўлмайди, деган хулосага келади. «Форсларнинг анчагина қисми ўзининг қадимги динига амал қилишар экан, улар ўз адабиётини ҳам ҳатто бир неча асрлар мобайнида сақлаб қолишга қодир эдилар, - деб ёзади э. Вест, - бироқ зардуштийларнинг бошқа динга ўтиши ва қириб юборилиши сабабли Мазда тарафдорлари жуда озайиб кетди; сўнгра улар мўғилларларнинг ваҳшийларча ҳукмронлигига дуч келдилар ва тезда ўзларининг қадимги адабиётидан маҳрум бўлдилар, чунки ундан ҳар куни диний руҳда фойдаланиб бўлмасди. Шу боисдан китобларнинг йўқ бўлиб кетишига қўлёзмаларга босқинчилар томонидан путур етказилишидан кўра уларни кўчириш ишларига эътиборсизлик билан қаралганлиги кўпроқ сабаб бўлган»⁴. М.Бойснинг фикрига кўра ҳам айни ХIII асрда, Турон ва эронга мўғуллар бостириб кирган даврда зардуштийлар адабиёти қолган қисми, шу жумладан сосонийлар Авестосининг нусхаси ҳам (айрим китоблардан ташқари) батамом йўқ қилинган эди¹.
Якка тартибдаги ва ижтимоий ишлаб чиқаришни, ижтимоий ҳаётни ташкил этишнинг янги шаклларига ўтилиши ва деярли икки юз йил давом этган мусулмонлаштириш Туронзамин жамиятининг энг муҳим томонларига ўз таъсирини ўтказмасдан қолмас эди. Х аср бошларига келиб бу жамият VIII аср бошларидаги жамиятдан анча фарқ қилар эди. Унинг ижтимоий тузилишида, жамиятни бошқариш институтларида, халқларнинг маданий ҳаёти ва фаолиятида, фикрлаш тарзида бир қатор сифат ўзгаришлари содир бўлди. Янги дин ақидаларини қабул қилган ва ташқи томондан ислом қобиғига ўралган Турон халқлари ички томондан инсон шахсининг мазмуни ва маънавий ўзлигини, унинг этик, маданий, ахлоқий, ижтимоий-психологик ва маиший йўл-йўриқларини сақлаб қолдилар.
Халқларнинг қуролли қаршилик кўрсатишини енгиш, генотсид йўли билан халқ оммаси орасидан унинг энг билимдон ва ўқимишли қисмини маҳв этиш, маданият ёдгорликларини йўқ қилиш орқали, бир неча авлодлар ҳаёти давомида аҳолининг асосий қисмини ислом динига киритиш мумкин эди. Лекин жамиятнинг маънавий тузилишини йўқ қилиб бўлмасди, чунки у кўп асрлик анъанавий халқ маданиятига асосланган ва у билан шахснинг ижтимоийлашуви орқали боғланган эдики, бу аслида бир вақтлар зардуштийлик диний тизимини вужудга келтириб, ўз навбатида бир ярим-икки минг йил мобайнида халқ оммасига жуда катта таъсир кўрсатиб келди. Халқ маданияти билан зардуштийликнинг худди ана шу бирлашуви ва ўзаро боғланиб кетиши диний қарашлар тизими сифатида жамиятнинг маънавий тузилишини, халқларнинг бутун анъанавий маданиятига мадад берди, қўллаб-қувватлади. Турон жамияти маданий анъаналар ворисийлиги объектив қонунларининг амал қилиши туфайли ўзининг бу негизини, оилада шаклланадиган ижтимоий онгини ўзгартира олмас эди. Зеро, бу анъана инсон онгига она сути билан бирга сингиб, маданиятни ташкил қилувчи асосий табIIй воситалардан бири ҳисобланади. Шунинг учун ҳам халқларнинг маданий, диний-ахлоқий, маънавий ва бошқа анъаналарида айниқса сезиларли даражадаги кучли узилишлар содир бўлмади. Бу ерда гап фақат халқлар маданиятлари (аслида зардуштийларча маданиятлар) анъаналарининг ўзгариши ва мусулмон дини ақидалари тизими билан бирлашуви, уларнинг ўзаро мақбул синкретизми ва янада ривожланиши ҳақидагина бориши мумкин. (Бу ерда ижтимоий онгнинг ижтимоий омиллар таъсири остида ва вақт ўтиши билан ўзгариш хусусияти ўз кучини кўрсатади.) Ислом динини жорий қилишнинг дастлабки икки юз йили мобайнида рўй берган худди шундай эволютсион ривожланиш Х асрга келиб Турон халқларининг янги, ўзгарган қиёфасини, унинг янги фикрлаш тарзини (у ўзига энди синкретик анъанани мерос қилиб олган эди), ўзига эски ва янги маданият таркибий қисмларини сингдирган фикрлаш тарзини белгилаб берган эди.
Аҳолининг ўз китоб репертуаридан маҳрум бўлиши, янги тилларга ўтиши, ислом динини қабул қилиши ва араб ёзувининг жорий этилиши ҳам ёзма маданият ва китобат ишининг анъаналари, ёзма асарлар яратиш ва уларни кўчириш анъаналари, қоидаларининг узилиб қолишига сабаб бўлолмади. Турон халқлари араблар истилоси вақтига келиб ўзига хос бой маданиятга, бетакрор маданий анъаналарга эга бўлганлиги ниҳоятда ижобий ва муҳим аҳамиятга эга бўлди. Шунинг учун ҳам Туронзамин халқларининг фаннинг турли соҳаларини, санъат турлари ва адабиётни, китобат иши тармоқларини ривожлантиришдаги шундан кейинги ютуқлари ўша даврларда араб ёзувидан фойдаланадиган мусулмон дунёси мамлакатларининг илмий, сиёсий ва маданий ворислик жараёнига кириш билан бир қаторда аввалги даврлардаги ўз илмий ва маданий ютуқларига ҳам асосланган эди. Бунинг энг яхши исботи буюк туронзаминлик ал-Хоразмий (783-850), ат-Термизий (VIII-IХ асрлар), ал-Бухорий (VIII-IХ асрлар), ал-Форобий (873-950), Беруний (973-1048), Ибн Сино (980-1037)ларнинг яратган асарлари бўлиб, уларнинг ижодий фаолияти қадимги Хоразм, Бақтрия, Суғд, Исфижобнинг илмий ва маданий анъаналарини давом эттирди ҳамда бойитди. Маҳаллий тарихий-маданий ва адабий-бадIIй анъаналарини давом эттиришнинг буюк намунаси Х асрнинг улкан шоири Фирдавсийнинг бутун жаҳонга машҳур «Шоҳнома» достони бўлди. Мазкур асар бундан олдинги бутун эрону Турон тарихи ва тарихнавислигига асосланган. Учта жуда катта давр – мифологик (афсонавий), қаҳрамонона ва тарихий даврларга бўлинган бу достоннинг энг муҳим тарихий манбалари паҳлавон Рустам тўғрисидаги сак-суғд ривоятлари туркумидан, Сиёвуш ҳақидаги суғд-хоразм афсоналаридан, Исфандиёр тўғрисидаги бақтрия афсонасидан, Турон ва эронга доир кўпгина бошқа афсоналар ва ривоятлардан иборат бўлиб, уларнинг илдизлари маълум даражада «Авесто»да ҳам акс эттирилган эди.
Шундан кейинги ўрта аср китобат маданиятида ўзининг таъсирчанлиги жиҳатидан ғоят муҳим ва тарихан қарор топган кўпгина тамойилларни белгилаб берган нарса янги эрон, дорий, эски туркий ва тожик тилларига ўтган Турон халқларининг кўп асрлик ўз ёзув анъанаси бўлиб, у нисбатан қисқа муддат ичида араб ёзувини ўзлаштириш ва унга ўтишга, уни ўз тилларига мослаштиришга имкон берди¹