4-mavzu: oliy nerv faoliyati va uning yoshga oid xususiyatlari

Калин эмас ва кичик пира- мидасимон уч бурчакли, дон­ли з^ужайралардан иборат.

3. 
   Пирамидасимон Хужайралар цавати. Бу мия пустлогининг турли Кисмларида узгариб тура- диган бирмунча мураккаб гузилган цаватдир. Бу к^а" ват бошкаларга нисбатан бирмунча кенг, шунинг учуй ундан остки каватлар х.ам ажралиб чикади. Бу 1^ават- ни хосил кйлувчи пирами­дасимон хужайралар шунга асосланиб, катталашиб бо- ради. Бирмунча йирик ху­жайралар IV з^ават чегара- сига якин ерда жойлашган.
   
4. 
   И ч к и донли к ^а_ ват. Бу в$ават дон курини- шидаги майда хужайралар- дан тузилган, лекин з^амма Кисмда хам куринмайди. Марказий бурмаларнинг ор­ка ^исмида бундай к^ават булмайди.
   
5. 
   Д у к с и м о н хужайралар х^авати- эса охирги бирмунча катта Каватдир. Бу кават дукси
   

уч бурчакли хужайралардан иборат.

6. 
   Катта пирамидасимон хужайралар ка- Бу х^ават узун уси^лар тармо^ланган хужайралардан
   

Pustlosning turli maydonlaridagi nerv z^ujayralarining funksiyasi tananing turli retseptorlaridan keladigan ta`- sirlarni analiz silish bilan boglis. Shu munosabat bilan sensor (sezuvchi) yoki motor (z^arakat) funksiyasini bajaradi- gan ixtisoslashgan proeksion zonalar, shuningdek, assotsia- tiv va proeksiyalararo zonalar mavjud. Sezuvchi zona neyron- lari axborotni sezgi organlaridan oladi va analiz siladi. Pustlosda z^ar bir organning analizatordagi pustlos oxiri deb ataladigan uz vakolatxonasi borligini aytib utish lo- zim. K<sup>a</sup>R<sup>akat</sup> zonalarining neyronlari muskullar, boylam- lar, paylar, suyaklardan keladigan signallarni analiz sila- di va murakkab z^arakatlarni boshsarib, ularni muvofis- lashtirib turadi. Chunonchi, pustlosning ensa soz^asida kurish, proeksion va proeksiyalararo zonalarda, chakka sodasida eshi- tish, tepa soz^asida vestibulyar va umumiy sezuvchi zonalari va shu kabilar bo`ladi. Mazkur organ butun organizm z^ayot faoliyatida nechoglik katta rol Uynasa, bosh miya pustlogida unga shu sadar katta maydon ajratIladi. Masalan, chan yarim- shar pustlogining motor zonasida ung sulning vakili bulgan neyronlar egallagan joyning ulchami taskoslab kurilsa, uning boshsa yarimshardagi ulchami chap sulnikidan katta ekan- ligi ma`lum bo`ladi. Bu mez^nat faoliyatida ung sul yetakchi rol uynashidan dalolat beradi. Ularning uzaro ta`siri tu- lis idrok silishni ta`minlaydi.
Kar bir aloz^ida zona ixtisoslashgan bulishiga saramay, uning funksiyasini ado etishda boshsa zonalardagi neyronlar z$am ishtirok kiladi va kelgan signal analizi proeksion xamda proeksiyalararo zonalarda bir vastning uzida ruy be­radi. Shunga kura, zona shikastlanganda uning funksiyasi ba- tamom yusolmaydi, balki nozik tabasalanish yusoladi. Zo- naning funksiyasi boshsa zonalardagi tarsos elementlar zimmasiga utadi.
Assotsiativ proeksion zonalar katta az^amiyatga ega bo`ladi. Ular yarimsharlar butun yuzasining uchdan bir sismini egallaydi va pustlos doirasidagi barcha analizator sistema- larining uzaro ta`sirini tashkil qilish funksiyasini baja- radi. Ularga javob ta`sirlarning ayrim elementlarida emas, balki ular yigindisida paydo bo`ladi. Odamning uziga xos yangi funksiyalari — nuts, xat yozish va shu kabi asliy funksiyalari z^am shu zonalarga sarashli bo`ladi. Pustlosda- gi assotsiativ zonalar yarimsharlarning oldingi bulimlarida rivoj topgan va peshona bulaklarining kattagina kismini, shuningdek, asosiy analizatorlar: kurish, eshitish va teri- kinestetik (pustlosning suyi tepa bulimlari) analizator- larinipg tutashgan joyida katta sismni egallaydi.
Shunday kilib, katta yarimsharlar pustlogi markaziy nerv sistemasining analitik-sintetik deb pom olgan eng mux.im funksiyalaridan birini bajaradi. Ta`sirlar murakkab kom- plsksini uni oddiy komplekslarga tabasalashtirish yuli bi- lan batafsil analiz qilish, pustlosning turli zonalaridan olingan javobni integratsiya kilingan javob reaksiyasi shak- lida umumlashtirish uzgarib turadigan mu^it sharoitiga or- ganizmning juda yaxshi moslashuviga imkon beradi.
Odam tik yurishi va ^ayotining me.\nat qilish bilan 6of- lisligi sababli birmuncha siyinlashgan ^arakatlarni boiщa- rishida ^am katta yarimsharlar pustlogi yetakchi rol uynaydi. Pustlo^ning ^arakatlar uchuy mas`ul motor zonalari deb nom olgan so^alyri shikastlanganda ^am tulis ^arakatsiz- lik yuz beradi. Katta yarimsharlar pustlognga ichki organlar- ning retseptorlaridan impuls kelishi va uning markazlari vegetativ nerv sistemasi orsali ularning faoliyatini idora silishda ishtirok etishi ,\am isbotlangan.
Chap va ung yarimshar turli analizatorlarning joylashuvi buyicha taedoslansa, ular tuzilishiga kura bir xil tipda bu- lishiga saramay, ularda analizatorlar bir xilda mavjud bulmaydi. Miya asimmetriyasi ^atsida odamlar sadimdan tu- shunchaga ega, chunki u ikkala 1^uldan birining kupros rivoj- langanligida ko`rinib turadi. Napaday odamlar a^olining ozchilik ^ismini tashkil kiladi, ikkala kU^di bir xilda yax­shi rivojlangan odamlar — ambdikstrlar umuman kam uch- raydi. Asimmetriya boshsa muskullarning z^arakat aktivligi >*am bab-baravar takomillashmaganligida namoyon bo`ladi.
Yuzning chai va ung yarmi mimika muskullarida fark bo`ladi, agar uning ung va chap yarimsharidan kuzguli tasvirda sintetik fotosuratlar olinsa, bu aynissa yassol ko`rinadi.
Sezgi organlari ishida ^am funksional asimmetriya bor- ligi anislangan. Odamning bir sulogi ikkinchisidan yaxshi eshitadi. Uning bu xossasidap utsitishda foydalaniladi. Masalan, lingafon kabinetlarida chet tilini urganishda ax- borot ung kulona, muzika esa chap kuloska beriladi. «Ung ku- los effekti»dan boshka fanlarni utsitishda xam foydalansa bo`ladi. Kurish, ^id bilish organlari, badan sezgisi xususida ^am shu fikrni aytish mumkin.
Odam tanasi funksiyalarining assimmetrikligi shundan dalolat beradiki, miyaning funksiyasi z^am uz navbatida yarim­sharlar urtasida notekis ta^simlangan. Oliy psixik funk- siyalar asimmetriyasi aynissa ruy-rost ifodalangan. Chunon- chi, chap yarimshar zararlanganda nuts kisman yoki batamom yukoladi, bemorlar birorta tovushni kam, birorta suzni >$am talaffuz kila olmaydi yoki tovushlardan suz yasay olmaydi. Bu nutk markazining motor zonasi yoki chap yarimsharning Brok zonasi deb ataladigan soxasidagi nut^ni z^arakatga keltira- dngan apparat muskulaturasi nozik karakatlarining buznli- shi natijasi xisoblanadi. Bu yarimsharlar eshitish markazi- ning funksiyasi buzilganda suzlar va gaplarni tushunish siyinlashib soladi. Chap yarimshar, shuningdek, xat yozish, kitob ukish, ^isoblash kabi oliy funksiyalarni xam bajaradi, bun- day vastlarda nutk tovush o^imining fonematik analizi amalga oshiriladi, xotirada tovushlarga mos keladigan suz- larning karf yoki rakam tasviri simvollari vujudga kela- di, gaplar sintez ^ilinadi, narsalar nomi aytiladi, mamti- Kan fikrlash paydo bo`ladi.
Nutk va tafakkur bir-biri bilan chambarchas boglik- Nutk- ning buzilishiga olib keladigan chap yarimshar funksiyasining yu kol ishi bilan odam mav^um fikrlash ^obiliyatidan ma^rum bo`ladi. Ayni vastda kayfiyat xam buziladi. Odam xafa^on bo`lib, yelkalari chikib engashib k<sup>ola</sup>DI, tabassumi yukoladi, barcha yaxshi vo^yea-^odisalarga kadiksirab 1^araydi.
Ung yarimshar chap yarimsharning «indamas yordamchisi» deyi- shadi. Agar uning ishi tuxtatib ^uyilea, odam uzok vastgacha vaysa^i, tushunib bulmaydigan darajada ezma bo`lib ^oladi. Tovushining o^angi buziladi, u man^a, bu fhk> uvillovchi, «sh» tovushini «s» deb talaffuz siladigan bo`ladi, duduklanib gapiradi, gapi uzuk-yuluk chi^adi, nutk maromi buziladi, man­tiliy va emotsional pauzalari yukoladi. Shunday 1^ilib, nutk- ning izchilligi, uning manti^iyligi, emotsionalligi, tovush tembri, musi^iyligi, uni orti^cha ta`sirdan ximoya silish — bularning xammasi ung yarimsharning funksiyasiga kiradi, nut^ni eshitish va gapirishda u chap yarimsharga yordam beradi.
Ung yarimshar musika markazi funksiyasini bajaradi. Musi­na olami fasat unga tegishli. Shu tufayli odam tovushlarni bir-biridan fark ^iladi, ashula ayta oladi, musika asarla- rini ijro siladi, ifodali suzlay oladi. Ung yarimsharda fa- zoda muljal olish markazlari bo`ladi. Uning ishi tuxtatib Kuyilganda odam guyo oyok-KU<sup>lla</sup>Rining kaerda ekanligini bil- maydi, shu sababli kupgina karakatlarni bajarishga kiyna- lib koladi.
Obrazli xotira va obrazli tafakkur ung yarimsharning funksiyalari kisoblanadi. Chunonchi, chap yarimsharda k<sup>on</sup> ay- lanishi buzilishi o^ibatida ung KU<sup>LI</sup> va oyo^lari falaj bo`lib dolgan mash^ur venger kaykaltaroshi Beni Ferensining ijodiy kobiliyati sa^lanib dolgan ^olda chap KU^LI bilan ish- lashni davom ettirgan. Chap yarimshari ishi tuxtatib ^uyilgan odamdagi yomon kayfiyat ung yarimsharning ishi tuxtatib KU* yilganda mutlaso yukoladi.
Chap va ung yarimsharning ensa sokasida kurish markazlari joylashgan. Ilgaridan kurish funksiyalarining amalga oshi- shida ikkala yarimshar bir xilda ishtirok etadi, deb ^isob- lab kelingan. Odatdagi sharoitda ularning faoliyatida 1^an- daydir farsni ani^lab bulmasa-da, buni unchalik turri deb bulmaydi. Chap yarimsharning funksiyasi predmetni uning ay- rim detallarini analiz qilish yuli bilan bilish ^isobla- nadi. Birok; predmet tasvirini yana sintez qilish, sanday detallardan tuzilganini bilish kerak. Bu funksiyani ung yarim­shar bajaradi. Asimmetriya, shuningdek, predmetlarning ran- gini anidlashda namoyon bo`ladi. Rangni bilish va uni nutd bilan kodlash chap yarimshar funksiyalariga taalludli, birod ung yarimshar fadat rangni anidlashda emas, balki tonlar- ning tuyinganligi va yordinligiga bado berishda dam ishtirok etadi.
Bosh miyaning funksional asimmetriyasiga daramay, ung va chap yarimsharlar bir-biri bilan tuxtovsiz axborot ayirbosh- lab, tulid damkorlikda ishlaydi va olamni ob`ektiv idrok dilish uchun ob`ektiv imkoniyat yaratadi. Ular ayrim bloklar- dan tuzilgan yaxlit bir miyani tashkil etib, bu bloklar turli axborotlarni tuplash, analiz dilish va sadlash damda ular oldida paydo bo`ladigan muammolarni dal dilish uchun daror- lar dabul dilishga zarurdir.