4-mavzu: Murakkab qo’shma gap. Murakkab sintaktik butunlik Tayanch tushunchalar

Bularning birinchisi anaforik, ikkinchisi kataforik vositalar deb ham yuritiladi.
Anaforik vositalarga murakkab sintaktik butunlik qismlari orasida yuzaga keluvchi quyidagi lisoniy hodisalar kiradi: 1. Almashish. 2. Takror. 3. Tushish. 4. Muvofiqlashish.
Almashish. Almashish hodisasi tilning barcha sath birliklari orasida kuzatiladi:
1. Fonetik almashish. Bu hodisa mantiqiy urg‘u yordamida yuzaga keladi. Mantiqiy urg‘u asosida sintaktik butunlik qismlarining ohang jihatdan turlicha shakllanishi ularning o‘zaro bog‘lanishini ta’minlaydi.
2. Grammatik almashish (fe’l zamoni shakllarining, gap bo‘laklari tartibining almashishi). Til birligi sifatidagi fe’lda zamon ma’nosini ifodalovchi turli grammatik shakllar bir paradigmani hosil etadi va nutqda pradigma a’zolaridan birini ikkinchisi bilan almashtirish mumkin bo‘ladi. Masalan: Men poezdda jo‘nayapman// Men poezdda jo‘nayman.
Gap bo‘laklari tartibining o‘zgarishi ko‘pincha bu bo‘laklarning sintaktik o‘rnini va gapning umumiy mazmunini o‘zgartirmaydi. Masalan: -Yo‘qot uni o‘zing bilgan joyda. (T.Malik. «Shaytanat») // -Uni o‘zing bilgan joyda yo‘qot.
3. Leksik almashish. Leksik almashish: a) olmoshlar; b) sinonimlar; v) mavzu jihatidan yaqin so‘zlar; g) o‘rin va payt ma’nosidagi so‘zlar yordamida amalga oshiriladi.
Olmoshlar predmet, belgi, miqdor kabilarga ishora qilish bilan birga matn qismlarini bog‘lash vazifasini ham bajaradi. Bu vaqtda matnning birinchi qismida qatnashgan ot, sifat, son o‘rnida keyingi gapda olmosh qo‘llanadi va bu almashuv matn qismlarini bir butunlik ichida birlashtirishga xizmat qiladi. Masalan: Zohid bu yolg‘onni tavakkal qilib aytdi. Uning farazicha, to‘yga shaharning barcha puldorlari kelishgan. (T.Malik. «Shaytanat»)
Bu mikromatndagi gaplarning sintaktik aloqasi birinchi gap tarkibida kelgan atoqli otning (Zohid) keyingi gapda qo‘llangan olmosh (uning) bilan almashinishi orqali yuzaga chiqadi.
Takror. Murakkab sintaktik butunlik qismlarini bog‘lashda oldingi gapdagi biror til birligining keyingi gapda takrorlanishi ham muhim o‘rin tutadi. Masalan: -Siz aytasiz-u, men yo‘q deymanmi... Lekin... -Ha, senda ham Hamdamda ham ana shu «lekin»lar ko‘p. Onalaring senlarni ana shu «lekin»lar ustiga tuqqan. –Bo‘pti, «lekin-pekin»siz bajaraman, -dedi Zohid yana kulimsirab. –Yo‘q, endi «lekin»ining ichingda qolmasin, ayt, men bilay. (T.Malik. «Shaytanat»)
Ushbu nutq parchasidagi «lekin» so‘zining takrori 5 ta gapni semantik-sintaktik jihatdan bog‘lashga yordam bergan.