4-mavzu: Murakkab qo’shma gap. Murakkab sintaktik butunlik Tayanch tushunchalar

Tushib qolish. Nutqiy birliklarning qurilmadan tushib qolishi butunlik qismlarini bog‘lashga imkon beradi. Bu holat ko‘proq kontekstual to‘liqsiz gaplarda uchraydi.
Muvofiqlashuv. Muvofiqlashuv sintaktik butunlikda bog‘lovchilar, yuklamalar va kirish bo‘laklarning qo‘llanishi bilan amalga oshiriladi.
Bog‘lovchilar sodda gapda uyushiq bo‘laklarni, qo‘shma gap qismlarini va matn tarkibidagi gaplarni o‘zaro grammatik va mazmuniy aloqaga kiritish uchun xizmat qiladi. Masalan, «Bir ko‘ngli «Adanglardan o‘zlaring so‘ranglar», demoqchi bo‘ldi. Biroq gapni chuvalashtirmaslik uchun «Bek akamning bu yerda qiladigan ishlari bor ekan, ertaga qaytadigan bo‘ldik», deb ularni tinchitdi» (T.Malik. «Shaytanat») mikromatnida ikki gap o‘zaro biroq bog‘lovchisi yordamida bog‘langan.
Yuklamalar ham bog‘lovchilar kabi matnning alohida gaplarini bog‘lab keladi va matn hosil qilish vazifasini bajaradi. Masalan: Ota istagan odamidan shunday qutilishi mumkin. Undan ham. (О‘.Umarbekov. «Fotima va Zuhra»)
Ushbu mikromatn tarkibiy qismlari ham yuklamasi yordamida o‘zaro bog‘langan.
Murakkab sintaktik butunlik qismlarini bog‘lashda kirishlar ham muhim o‘rin egallaydi. Masalan: Adolat bog‘iga etib bormoq uchun avval zulm sahrosini bartaraf etmoq lozimligini durust idrok qilolmasdi. Holbuki, uning kundalik yumushi shu sahro atrofida edi. (T.Malik. «Shaytanat»)
Tilda murakkab sintaktik butunlik qismlarini keyingi qismga qarab bog‘lovchi vositalar (kataforik vositalar) nisbatan chegaralangan. Umumlashtiruvchi sonlar ana shunday vositalardir. Masalan: Mening ikki onam bor. Biri dunyoga keltirgan, ikkinchisi esa katta qilgan. (So‘zl.)
Umumlashtiruvchi sonlar murakkab sintaktik butunlik qismlarini bog‘lab, uning bir butunligini ta’minlab turadi. Murakkab sintaktik butunliklar tuzilishi jihatidan butun bir matnga, uning biror qismiga, ba’zan butun bir bob, ma’ruza, maqola yoki to‘la nutq parchasiga teng kelishi mumkin. Quyida matn tuzilishi xususida fikr yuritamiz.