4-мавзу. Жаҳон динлари: буддизм ва христианлик Маъруза режаси

4-МАВЗУ. Жаҳон динлари: БУДДИЗМ ВА Христианлик
Маъруза режаси:
1. Буддавийликнинг вужудга келиши, таълимоти
2. Буддизмдаги оқимлар
3. Христианликнинг вужудга келиши, таълимоти
4. Христианликдаги асосий оқимлар


Семинар режаси:
1.Буддизмнинг пайдо бўлиши ва таълимоти, муқаддас китоблари.
2. Ўзбекистон ҳудудига буддизмни кириб келиши ва тадқиқ этилиши.
3. Христианликнинг пайдо бўлиши ва унинг Марказий Осиёга кириб келиши.
4. Христианликнинг оқимлари ва маросимлари.

Буддавийликнинг асосчиси милоддан аввалги 1-минг йилликда яшаган Будда ҳисобланган. У тарихий шахс бўлиб, 80 йил яшаган. Унинг хусусида турли ривоятлар мавжуд. Унинг номи ҳинд тилида нурланган, олий ҳақиқатга эришган деган маънони англатади. Ривоятларга қараганда, кенг маънода кўп марта илоҳий туғилишлар туфайли мутлоқ баркамолликка эришган; бошкаларга ҳам диний нажот йўлини кўрсата оладиган одам бўлган.

Тарихий манбаларнинг далолат беришича буддавийликнинг асосчиси шаҳзода Сидхартхадир. У вафот этгандан сўнг Будда -"ҳақиқатга эришган" деб аталган. У ушбу олий мақсадга эришиш учун Гаутама уруғидан бўлган энг обрўли Шакъя қабиласини танлаган. Ана шундан бу диний ривоятда Будда-Гаутама номи кенг тарқалган. Диний ривоятларга кўра Гаутама ҳинд қабиласи ҳукмдорларидан бирининг ўғли бўлиб, у бефарзанд бўлган, аммо унинг хотини ғойибдан ҳомиладор бўлиб, 45 ёшида ўғил туққан. Бола туғилганда мўъжиза юз берган. Табиий ҳодисалар - ер қимирлаб, чақмоқ чақиб, момақалдироқ гумбирлаб турган. Унинг овозини Коинотдаги илоҳий кучлардан ташқари барча тирик мавжудодлар ҳам эшитиб турганлар. Чақалоққа Сидхартха (топшириқни бажарувчи) деб ном қўйганлар. У 7 кундан кейин юриб кетган ва гапира бошлаган.
Сидхартханинг отаси ўғлини дин йўлига бағишлашга рози бўлмай, унга яхши маълумот берган ҳамда яхши шароитларда тарбиялаган ва у ҳеч қандай қийинчилик кўрмай ўсган. Судхартха ўспиринлигидаёк ўзининг донолиги, кучлилиги ва эпчиллиги билан хаммани ҳайратга солар экан. У касал ётган кишини, ўликни кўргач ҳаётнинг моҳияти, мақсади, оғирликлари, касаллик ва ўлим билан боғлиқлигини ўйлай бошлаган. Бинобарин, ҳаётнинг беҳудалигани англаб, тарки дунё қилган, дарвеш йўлига кирган. Бу билан у кишилар бошига тушадиган кулфатлар, азоб-уқубатлар сабабларининг моҳиятига тезроқ етиб, улардан қутулиш йўлини топмоқчи бўлган. Ниҳоят, 36 ёшида "ҳақиқий билим" егаси бўлганлиги маълум бўлди. Шундан сўнг у Будда деб ном олади. ("будда" сўзи илоҳий ҳақиқатга эришган, деган маънони англатади). Шу тариқа унда улуғвор ҳақиқат сири очилган, улар буддавийлик таълимотига асос қилиб олинган.
Ҳар қандай динлар каби буддавийликнинг ҳам келиб чиқиши сабабини халқларнинг яшаш шароити ва ҳаётидан, муайян даврдаги ижтимоий муносабатларидан излаш ва топиш лозим.
Қадимги Ҳиндистонда буддавийлик шаклланганга қадар мураккаб синфий муносабатлар мавжуд эди. Кишилар олий, ўрта ва қуйи табақаларга ажратилиб, олийга брахманлар, харбийлар, ўрта табақага - деҳқонлар, энг қуйи табақага оддий халқ, хизматкор, чўрилар киритилар эди.
Буддавийлик қулдорлик жамиятида брахманлик мазҳабларидан бири сифатида пайдо бўлган. У брахманликни жоннинг кўчиб юриши, жаннат ва дўзах қақидаги ақидаларни сақлаб қолган. Буддавийлик Брахманликни жамиятнинг табақаларга бўлиниши тўғрисидаги таълимотга қарши чиқиб, барча кишилар эътиқодда тенг ҳуқуқли деб эътироф этган. Буддавийликнинг диний тенглик ҳақидаги гояси одамларнинг касталарга бўлиниб кетишига қарши курашда ижобий ролъ ўйнаган. Айни пайтда буддавийлик кишилар "азоб-уқубат" чекишда ва ундан халос бўлишда ҳам тенгдирлар деб ҳисобланган.
Буддавийлик диний таълимотининг асосий манбаи муқаддас китоб - "Трипитака" (Уч сават донолик) деб аталган. Бу таълимотда Будда учта саватда таълимот қолдирган дейилади. Биринчи сават -Винояпитана (панд - насиҳатлар, ахлоқий меъёрлар); иккинчи сават Сутгапитака (дуолар, достонлар); учинчи сават Абхидҳаммапитака (диний-фалсафий масалалар баёни) лардан иборат.
Марказий Осиё халкларининг қадимги тарихи ва маданиятида буддавийлик муайян ўрин эгаллаган. У зардуштийлик дини таъсирида ва у билан ёнма-ён шаклланган динлардан бири бўлган. Буддавийлик милоддан аввалги VI-V асрларда Ҳиндистоннинг шимолида вужудга келган. Кейинчалик Жануби-Шарқий ва Марказий Осиё хамда Узоқ Шарқ мамлакатларида кенг тарқалган. Унинг вужудга келиши ҳинд жамоаларида рўй берган муҳим ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар - уруғ-қабилачилик алоқалари ва тартибларининг емирилиши, синфий жамиятнинг вужудга келиши ва йирик қулдорлик давлатларининг пайдо бўлиши билан боғлиқ эди. III-асрга келиб дунёвий жамият (император Ашока) нинг фаол қўллаб-қувватлаши натижасида мулкчилик даражасида ягона бўлган будда ташкилоти (монахлик жамоаси-сингха) ва диний ақидачилик шаклланган.
Буддавийликнинг Марказий Осиё ва Шарқий Туркистонда тарқалиши милоддан аввалги II асрларда бу ерлардаги қабилаларнинг авлодлари тугатган ғрек-бақтрия подшоҳлигининг ўрнида қарор топган Кушон империясининг ривожланган даврига тўғри келади.
Кушон империяои ўзининг энг гуллаган даврида (милоднинг I-III асрларида) ҳозирги Марказий Осиёнинг бир қисмини, Афғонистон, Покистон, Шимолий Ҳиндистон, эҳтимол Уйғуристонни ҳам ўз ичига олган. Кушон подшолиги даврида буддавийлик Ҳиндистондан Марказий Осиёга, ундан эса Буюк ипак йўли орқали Хитой ва Узоқ Шарққа тарқалган.
Кейинга ўн йилликлар мобайнида олиб борилган археологик изланишларнинг натижалари ва тарихий маълумотларни умумлаштирган ҳолда таҳмин қилиш мумкинки, ясломгача бўлган даврда буддавийлик Марказий Осиё ғоявий ҳаётининг муҳим таркибий қисмларидан бирини ташкил этган. Буддавийлик фақат махсус ибодатхоналаргагина эмас, балки подшо саройларидан бошлаб, оддий камбағал деққон ва ҳунармандларнинг кулбасигача кириб борган диндир. Буддавийликни қабул қилган Марказий Осиё халқпари диний ибодатлар учун ҳар хил махсус иншоотлар курганлар.
Буддавийлик билан боғлиқ обидалар, ибодатхоналар, ҳайкаллар, деворларга солинган расмлар Марказий Осиёда топилган қадимги тарихий обидалар орасида муҳим ўрин эгаллайди. Буддавийлик билан боғлиқ иморатлар, қурилишлар ҳозирда ҳам Шимолий Қирғизистон, Ўзбекистон ва Туркманистоннинг Жанубий туманларида, Тожикистонда ва Қозоғистон жанубида мавжуддир. Булар орасида энг йирик иншоот эски Термиздаги Қоратепа номли ғор ибодатхонасидир. Бу очиқ сариқ рангли катта тепалик бўлиб, унга қумтошли ғор бинолар ўйиб солинган, ер устида бинолар барпо этилган, буларнинг ҳаммаси бир бутун уйғун бўлган будданинг 20-25 ибодатхонасини ташкил қилиб, Кушон подшоҳлигида буддавийликнинг муҳим аҳамиятга эга еканлигидан далолат беради. Деворларга солинган расмларни, ҳайкалларни, тоат-ибодат буюмларини, тангаларга, совға қилинган сопол идишларга битилган ҳар хил ёзувларни ўрганишлар қоратепанинг милоднинг I аср охири ва II асрнинг бошларида бунёд қилинганлигидан, араблар Ўрта Осиёга кириб келганларидан кейин улар тугатилган ва кейинчалик вайронага айланганлигидан далолат беради.