4-mavzu. Innovatsion siyosat

4.2. Innovatsion siyosat strategiyalari

Innovatsion strategiya deganda uzoq muddatli prognozlash, tashqi va ichki omillarni solishtirish, resurslar cheklovlarini hisobga olgan holda texnik va texnologik rivojlanishning eng samarali yo‘nalishlari va yo‘llarini tanlash tushunilishi mumkin. Innovatsion strategiyani shakllantirish va amalga oshirish butun milliy iqtisodiyot, uning hududlari va korxonalari iqtisodiy o'sishining eng muhim shartidir. Bugungi kunga kelib, bir nechta asosiy strategiyalar ma'lum: kengayish, qarz olish, transfer.

Kengayish strategiyasi oʻzining ilmiy-texnik va ishlab chiqarish salohiyatidan foydalanishga asoslangan boʻlib, buning natijasida sohada yuqori texnologiyalar oʻzlashtirilib, yangi raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish bosqichma-bosqich oshirilmoqda.
Qarz olish strategiyasi shundan iboratki, mahalliy innovatsion salohiyatdan foydalanish asosida dunyoning rivojlangan davlatlarida ishlab chiqariladigan mahsulotlar ishlab chiqarish o‘zlashtiriladi. So‘ngra, ilmiy-texnikaviy va ishlab chiqarish salohiyatini rivojlantirish bilan bir vaqtda mahsulot ishlab chiqarish ko‘paytirilib, mahsulot yaratishdan tortib to bozorda sotishgacha bo‘lgan butun innovatsion tsikl davomida mustaqil ishlarni amalga oshirish mumkin bo’ladi.
Transfer strategiyasi toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, yangi avlod mahsulotlari ishlab chiqarishni oʻzlashtirish uchun eng yangi texnologiyalarga litsenziyalar sotib olish yoʻli bilan mamlakat iqtisodiyotida mavjud xorijiy ilmiy-texnik va ishlab chiqarish salohiyatidan foydalanishdan iborat.
Innovatsion rivojlanish strategiyalari innovatsion siyosatning o'ziga xos mazmunini tashkil etadi va ularni iqtisodiyotning, xususan, uning ilmiy va ishlab chiqarish sohalarining holatiga qarab to'g'ri tartiblash juda muhimdir. Rossiya uchun innovatsion rivojlanishning strategik yo'nalishini aniq belgilash kerak. Jahon amaliyotida mamlakatni rivojlantirishning uchta mumkin bo'lgan strategiyasi amalga oshirilmoqda: resurslarga boy kichik davlatlarga xos bo'lgan xom ashyo (BAA); chet elda litsenziyalar va patentlar olish orqali taqlid qilish-moslashish yoki ularni quvib chiqarish (Yaponiya klassik misol); ta'lim, fan, texnologiya uchun yuqori xarajatlarga asoslangan innovatsion rivojlanish (AQSh, Germaniya, Buyuk Britaniya). O‘zbekiston dunyoning yetakchi davlatlari qatoriga kirishni istasa, uchinchi variant strategik g‘alaba qozonuvchi yo‘l xisoblanadi.
Shu bilan birga, mamlakatimiz iqtisodiyotidagi zamonaviy innovatsion vaziyat shundan iboratki, bir vaqtning o'zida taqlid qiluvchi innovatsiyalar (uskunalar, ishlab chiqarish liniyalari, patentlar, chet eldan litsenziyalar sotib olish yo'li bilan qarz olish) va salohiyatdan foydalangan holda o'z ilm fani va eng avvalo fundamental fanlarga asoslangan ilg'or innovatsiyalar bilan shug'ullanish kerak.
Qolaversa, hozirgi vaqtda ergashishga asoslangan rivojlanish modeli o'zi intilayotgan jamiyat mezonlari barqarorligini yo'qotmoqda. Globallashuv yangi megatrend sifatida modernizatsiyalanayotgan mamlakatlarga, xususan, O’zbekistonga G'arb jamiyatining o'zlari o'zgara boshlagan tuzilmalarini qabul qilish va ularga taqlid qilish imkonini bermaydi. Globallashuv kontekstida ergashish va taqlid qilish o'zingizni doimiy ortda qoldirishni anglatadi. Shunday qilib, O’zbekiston uchun bir vaqtning o'zida xorijiy texnologiyalardan foydalanish va o'z texnologiyalarini yaratish va ular asosida ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh yangi tovarlar va xizmatlarni yaratish strategik ahamiyatga ega.
Ilmiy-texnik jihatdan rivojlangan davlatlardan orqada qolayotganimizni hisobga olib, dastlabki bosqichda allaqachon rivojlangan texnologiyalarni qarz olish va moslashtirish, ishlab chiqarish apparatlarini yangilash va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga tayanish zarur. Shu bilan birga, rivojlanish davom etar ekan, asosiy e'tiborni o'z texnologiyalari va ular asosida yangi mahsulotlarni yaratishga qaratish zarur. Rivojlanish kontseptsiyasi juda ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilishi kerak, chunki u aniq afzalliklarga qo'shimcha ravishda kamchiliklarga ham ega. Ular orasida har doim ham eng zamonaviy bo'lmagan xorijiy texnologiyalarni qo'llash va amalga oshirishning uzoq muddati bor. Texnologiya rahbari, qoida tariqasida, faqat o'zi uchun eskirgan texnologiyalarni uzatadi. Tashqaridan olingan narsalarni tushunish muhimdir: ilg'or ishlanmalarga eksklyuziv huquqlar yoki oldingi avlod texnologiyasidan foydalanish huquqi. Turli hisob-kitoblarga ko'ra, Rossiya korxonalarining 5 dan 10% gacha jahon darajasidagi texnologiyalarga sarmoya kiritadi, qolganlari xorijda tasdiqlangan, ammo, qoida tariqasida, eskirgan uskunalarni ishlab chiqarish uchun litsenziya va texnologiyalarni olishni afzal ko'radi. Asosiy vazifa xorijiy texnologiyalarga yakuniy qaramlikning oldini olish, bu jarayonni to‘xtatishdir. Bu erda vaziyat hali ham og'ir. 1994 yildan boshlab EHMlarni ishlab chiqish va yig‘ish asosan xorijiy elementlar bazasi asosida amalga oshirildi, bu esa, albatta, ularning iste’mol qiymatini oshirdi, lekin strategik jihatdan mamlakatimizni sezilarli darajada orqaga tashladi.
Davlat innovatsion siyosatining usullari to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita, ma'muriy va iqtisodiy usullarga bo'linadi.
Xo'jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatiga bevosita faol ta'sir ko'rsatadigan innovatsion faoliyatni davlat tomonidan tartibga solishning bevosita usullariga quyidagilar kiradi:
1) innovatsion jarayonlarni davlat tomonidan subsidiyalash;
2) innovatsion sohadagi davlat tadbirkorligi;
3) innovatsion faoliyatni davlat boshqaruvi.
Subsidiya - bu "bilimni umumiy rivojlantirish"ga qaratilgan qaytarilmaydigan pul ssudasi. U byudjetdan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga beriladi va Respublika idoralari va oliy o'quv yurti, davlat ilmiy muassasalari o'rtasida ilmiy tadqiqotlarni moliyaviy qo'llab-quvvatlash bo'yicha ikki tomonlama shartnoma bo'lib xizmat qiladi.
Germaniyada subsidiyalar ilmiy sohadagi loyiha faoliyatini bevosita moliyalashtirish uchun ishlatiladi. Maqsad - tashkilotning ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar sohasidagi faolligini va davlat tomonidan tanlangan sohalarda texnologiyalarning o'sish sur'atlarini oshirish. Subsidiyalar davlat va tashkilot o'rtasida xarajatlarni taqsimlash asosida ajratiladi. Tashkilot vakillari o'zlarining texnologik rivojlanishi va innovatsion salohiyatidan kelib chiqib, davlat bilan loyiha shartlarini kelishib olishlari kerak. Davlat xarajatlarning 50% gacha bo'lgan qismini o'z zimmasiga oladi, bu esa tashkilotning ilmiy-tadqiqot ishlariga xarajatlarini kamaytiradi. Davlat faqat kompaniya davlat yordamisiz amalga oshira olmaydigan loyihalarni subsidiyalashi kerak. Shu maqsadda Germaniya federal agentlikka eng qiziqarli loyihalarni tanlash imkonini beruvchi tanlov tizimini ishlab chiqdi.
Kanadada to'g'ridan-to'g'ri ilmiy-tadqiqot ishlarini rag'batlantirish tijorat banklari tomonidan davlat kreditlari kafolati va ilmiy-tadqiqot ishlarini davlat tomonidan moliyalashtirishdan iborat. Yaponiyada davlat turli vazirliklarga bo'ysunuvchi ilmiy-tadqiqot institutlari, davlat korporatsiyalari va xususiy kompaniyalar bilan birgalikda ilmiy-tadqiqot ishlarini olib boruvchi ilmiy markazlarga byudjet subsidiyalari va imtiyozli kreditlar beradi.

4.3. Innovatsion faoliyatni boshqarish va imtiyozlar

O’zbekustonda innovatsion faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish tizimi Respublika darajasidagi qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlarini o'z ichiga oladi.

Respublika hukumati darajasida innovatsion faoliyatni davlat boshqaruvi tuzilmasi, shu jumladan innovatsion siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va uning ma'muriyati, Qonunchilik palatasi qo'mitalari va komissiyalari faoliyati orqali amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Hukumati va uning apparati, muvofiqlashtiruvchi va maslahat tuzilmalari, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlarining innovatsion siyosatni shakllantirish va amalga oshirish sohasidagi ishining izchilligini ta'minlash orqali amalga oshiriladi.
Milliy ilm-fan va innovatsiya tizimini ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rnini oshirish, hududlarda innovatsion faoliyatni rivojlantirish maqsadida, shuningdek, 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga asosan belgilangan vazifalardan kelib chiqib:
Quyidagilar Innovatsion rivojlanish vazirligining asosiy vazifalari etib belgilangan:
mamlakatni innovatsion rivojlantirishning uzoq muddatli ssenariylari asosida ustuvor soha va tarmoqlarni ilm-fan yutuqlari va innovatsiyalar asosida rivojlantirish strategiyalarini ishlab chiqish;
hududlarning intellektual va texnologik salohiyatini oshirish, ilmiy va innovatsion faoliyatni rivojlantirishning zamonaviy infratuzilmasini shakllantirish;
ilmiy faoliyatga oid davlat dasturlarini shakllantirish, tasdiqlash va ularning ijrosini nazorat qilish;
ilmiy darajali kadrlarni tayyorlash tizimini muvofiqlashtirish;
yoshlarni ilmiy va innovatsion faoliyatga jalb etishning samarali mexanizmlarini joriy qilish va ular tashabbuslarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash;
ilmiy va innovatsion loyihalarni amalga oshirishda investitsiyalarni keng jalb etish, xususiy sektor faolligini oshirish va venchurga asoslangan moliyalashtirishni rivojlantirish;
innovatsion ishlanmalar asosida amalga oshiriladigan loyihalarning moliyaviy, iqtisodiy va texnik ekspertizasini o‘tkazish va intellektual mulk obyektlarini tatbiq etish uchun zarur sharoitlarni ta’minlash;
iqtisodiyotning real sektori va ishlab chiqarish tarmoqlarining ilmiy ishlanma va innovatsiyalarga bo‘lgan ehtiyojlarini aniqlash hamda tarmoq ilmiy-tadqiqotlarni rivojlantirish asosida ilm-fan va ishlab chiqarish integratsiyasini mustahkamlash;
yangi ishlanmalarni tijoratlashtirish va ishlab chiqarishga joriy etish, startap loyihalarini amalga oshirish, intellektual mulk qatnashadigan yangi tashkilotlarni shakllantirish va ratsionalizatorlik faoliyatini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoit yaratish;
ilm-fan va innovatsiyalar sohasida xalqaro aloqalarni kengaytirish va mustahkamlash, innovatsiyalar va texnologiyalar transferi bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish.