|
Qaerdaki qonunlar hokim ustidan hukmron bo‘lsa, hokimlar esa
qonunga amal qilsa, o‘sha davlat gullab yashnaydi.
Agar davlat qonunlar
ustidan yaroqsiz hokimiyatni o‘rnatib qo‘yadigan bo‘lsa, u holda qonun hech
qanday foyda bermaydi, aksincha, davlat uchun juda katta zarar keltiradi deb
ta’kidlaydi.
Platondan 30ga yaqin katta va kichik asar hamda xatlari saqlanib
qolgan. Asarlari dialog shaklida yozilgan. Ulardan muhimlari: “Apologiya”
(
Suqrotni himoya qilish
), “Kriton” (
qonunni hurmat qilish haqida
), “Laxet”
(
mardlik haqida
), “Menon” (
notiqlik san’ati mohiyati haqida
), “Bazm” (
eros
haqida
), “Fedr” (
eydoslar haqidagi ta’limot
), “Fedon” (
adolat haqida
),
“Davlat” (adola
t haqida
), “Teetet” (
bilim haqida
), “Timey” (
kosmologiya
),
“Qonunlar”, “Siyosatdon”, “Fileb” va boshqalar. Platonning asarlari asrlar
davomida G‘arbda, SHarqda ma’lum va mashhur bo‘lgan, ko‘p tillarga
tarjima qilingan, ularga sharxlar yozilgan. Abu Nasr Forobiy “Platon
qonunlar mohiyati haqida” asarida madaniyat va ma’naviyatga doir ko‘p
masalalarni chuqur sharhlaydi.
Aristotel
(mil.av 384-322) ijodi o‘z zamonidagi deyarli barcha bilim
sohalarini qamrab oladi. U «ilk falsafa»ga oid (
«Metafizika»)
asarida
Platonning g‘oyalar nazariyasini tanqid qildi. «Platon g‘oyalari abadiy»,
moddiy mavjudodlar o‘tkinchi deb yozgan edi. Aristotel esa mavjudodlar va
ularning g‘oyalari ajralmasdir, deydi. Dahriy sho‘rolar zaminida bu ikki
donishmand biri idealist, biri materialist deb, qarama-qarshi qo‘yildi. Hozirgi
fan idealizm va materializm o‘zaro zid emas, bir birini to‘ldiradi, deydi.
Aristotel bilish haqidagi ta’limotida «dialektik» bilish bilan
«apodiktik» bilishni bir-biridan farqlaydi. «Dialektik» bilish — tajriba
samarasi bo‘lmish «fikr»ni, «apodiktik» bilish esa ishonchli bilimni vujudga
keltiradi. Ammo Aristotel tajribani ishonchli bilimning oliy darajasi, deb
hisoblamaydi, uning fikricha, bilimning eng oliy qonun- qoidalari bevosita
nazariy aql vositasidagina idrok etiladi.
Aristotel “Organon” tarkibiga kiruvchi 8 fan: “Ritorika”, “Poetika”,
“Germenevtika”, “Birinchi Analitika”, “Ikkinchi Analitika”, “Sofistika”,
“Topika”, “Mantiq” ilmlarining asoschisidir. Aristotel «Analitika» deb
nomlagan mantiqiy isbotlangan mazkur fan tafakkurning tushuncha,
muhokama, xulosa kabi asosiy shakllaridan, ayniyat, qarama-qarshilik va
uchinchisi istisno qonunlaridan, fikrni isbotlash yoxud rad etish uslublaridan,
vaqt, makon, sifat, miqdor, harakat kabi bir qancha kategoriyalardan iborat.
Mantiq «ilk falsafa» («metafizika») bilan birgalikda fan sohalarining falsafiy
tasnif tizimini tashkil etadi.
Aristotel jahonda ilm tarixida ilk bor axloq fani - etikaga asos soldi.
Aristotel aql-zakovatdan ko‘ra ko‘ngildagi ne’matlarni-vijdon, burch,
bag‘rikenglik, kamtarinlik, mehnatsevarlik xislatlarni barcha ne’matlardan
ustun qo‘yadi, ezgulik, rohat va lazzat manbai, deb biladi. Amaliy faoliyat
esa hamisha ham aql hukmiga bo‘ysunavermaydi, binobarin kundalik
ishlarda ham aql, ham hayotiy tajriba, fazilatlarni ishga solib, o‘rta yo‘lni
tanlagan ma’qul.
Aristotel ijtimoiy qarashlarida «inson - ijtimoiy mahluqdir» degan
g‘oyaga asoslanadi, ya’ni oila, jamiyat, davlat - inson hayoti va faoliyatining
asosiy sohalaridir, bularsiz u yashay olmaydi. Aristotel oilaviy va ijtimoiy
tarbiyani davlat tuzumini mustahkamlash vositasi deb biladi. Aristotel davlat
masalasida har qanday arbob qulay siyosiy shart–sharoit vujudga kelishini
kutib o‘tirmay, mavjud imkoniyatdan kelib chiqib, yaxshi konstitutsiya
asosida kishilarni boshqara bilishi, birinchi galda yosh avlodning jismoniy,
aqliy va axloqiy tarbiyasi haqida qayg‘urishi lozim, deb hisoblaydi.
Aristotelning tarbiya nazariyasi zamirida axloqiy va ruhiy kamolot
yotadi: tarbiyadan maqsad - ruhning oliy jihatlari bo‘lmish aql-zakovat va
fazilatlarni egallashdir. Tarbiyaning o‘zaro chambarchas bog‘liq uch jihati -
jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya - ruhning uch turiga muvofiq keladi, ya’ni
kamolotga erishishning harakatlantiruvchi kuchlari - tabiiy qobiliyat,
ko‘nikma va aql-idrokdan iborat, tarbiya ishi ayni shu kuchlarga asoslanishi
zarur.
Aristoteldan juda boy falsafiy meros qolgan. Ular orasida eng
mashhurlari: «Politiya», «G‘oyalar haqida», «Farovonlik haqida», «Birinchi
analitika», «Ikkinchi analitika», «Kategoriyalar», «Fizika», «Metafizika»,
«Jon haqida», «Nikomax axloqi», «Evdem axloqi», «Axloqi kabir», «Siyosat»,
«Ekonomika», «Etika», «Poetika», «Ritorika» va boshqalar.
Aristotel - barcha zamonlar olimlari Ustozi avval deb bilgan buyuk
alloma. Uning qomusiy asarlari SHarq mutafakkirlari ijodida ham chuqur iz
qoldirgan. VII-VIII asrlardan boshlab, ayniqsa Xorun ar-Rashid va Ma’mun
ibn Xorun ar-Rashid davrida Arab xalifaligi hududida Aristotel asarlari
tarjima etilib o‘rganilgan, ularga yuzlab izoh va sharhlar bitildi. Bu sohada
O‘rta Osiyoning ulug‘ olimlari faollik ko‘rsatgan. Abu Nasr Forobiy
Aristotelning «Metafizika», «Jon haqida», «Etika», «Kategoriyalar»,
«Topika», «Analitika» va boshqa asarlariga ilmiy sharxlar yozib, «SHarq
Arastusi» degan unvonga sazovor bo‘ldi. Abu Ali ibn Sino o‘z ustozlarining
ilg‘or g‘oyalarini yanada rivojlantirib, Aristotel va Abu Nasr Forobiydan
keyin «Uchinchi muallim» deb ataldi. Abu Ali ibn Sino bilan Abu Rayhon
Beruniy o‘rtasida Aristotelning «Osmon haqida» va «Fizika» asarlari
to‘g‘risidagi munozarasi vatanimizda Aristotel merosiga qiziqish kuchli
bo‘lganidan dalolat beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
