4. маъруза Таянч-ҳаракат тизими ва унинг Ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа

5.2. Синапслар. Нерв толалар
Синапслар.Турли нейронлар бир-бири билан шунчалик яқин жойлашганки, ҳатто уларни микроскоп остида қаердан бошланиб, қаерда тугалланишини ажратиш мушкулдир. Синапслар – нейронни нерв, мускул ва бошқа ҳужайралар билан бирлаштирувчи тузилмалардир. Синапснинг таркибида аксоннинг охирида жойлашган мембрана – пресинаптик ва дендрит ёки мускул ҳужайраларда жойлашган постсинаптик мембраналари мавжуд Кодланган ахборот битта нейрондан иккинчисига аксоннинг терминалларидан ажралувчи медиатор (нейротрансмиттер) деб аталадиган кимёвий воситачилар ёрдамида ўтади. Медиаторлар синаптик оралиқлар орқали постсинаптик мембранада калий ва натрий ионларининг ўтказувчанлигини ўзгартиради ва постсинаптик мембранани тинчлик ҳолатидан қўзғалган ҳолатига ўтказади.
Нерв толалари – пўстлоқ билан қопланган нерв ҳужайралари ўсимталаридир. Нейронларнинг танаси ва дендритларнинг кўп қисми бош ва орқа мияда жойлашган. Дендритларнинг қолган қисми ва узунлиги 1 - 1,5 м бўлган нейронларнинг ўсимталари марказий нерв тизимидан ташқарида – периферияда жойлашган. Улар бир-бири билан қўшилиб, нерв сопи ва толаларини ҳосил қилади. Нерв сопи оқ канопдек кўринади. Нерв толалари электр сим сингари танамизнинг барча қисмларидаги сигналларни бир бирига узатиб, турли аъзолар ўртасида алоқани таъминлаб, организмнинг ишлашини яхлит тизим сифатида таъминлайди.
Нерв толалари ва нерв сопларининг асосий функцияси - нерв импулсларини ўтказишдир. Уч хил нерв толалари мавжуд бўлиб буларга - марказга интилувчи (афферент) - сезувчи, марказдан қочувчи (эфферент)- ҳаракатлантирувчи ва аралаш нерв толалари киради. Аралаш нерв толалари сезувчи ва ҳаракатлантирувчи нерв толаларидан иборат. Нерв толалари тузилиши ва функционал жиҳатдан миелинли ва миелинсиз нерв толаларига бўлинади.
Миелинли нерв толалари. Баъзи нерв толалари ёғсимон парда - миелин билан ўралган бўлади. Бу парда трофик, ҳимоя ва электроизоляцион вазифаларни бажаради. Миелинли нерв толаларида қўзғалишни ўтказиш тезлиги миелинсиз нерв толаларига нисбатан анча юқори (1 сонияда 120 м атрофида), миелинсиз нерв толаларида эса қўзғалишни ўтказиш тезлиги камроқ (1 сонияда 1-30 м) бўлади. Кўпинча сезувчи ва ҳаракатлантирувчи нерв толалари миелинли бўлади. Миелин Шванн ҳужайраларининг маҳсули бўлиб, липид ва оқсиллардан ташкил топган ва улар электроизоляция ролини ўйнайди.
Онтогенезнинг қуйи босқичларида миелинли парда бўлмайди ва унинг ривожланиши, асосан, туғилгандан кейин 2-3 йил давомида тугалланади. Миелин пардаларнинг шаклланиши яшаш шароитига ҳам боғлиқ. Шароит ноқулай бўлганда миелин парданинг ривожланиши бир неча йилгача чузилиши мумкин. Бу ҳолат эса нерв тизимининг бошқарув фаолиятининг сифатини пасайтиради.
Миелинсиз нерв толалари. Миелинсиз нерв толалари фақат Шванн ҳужайралар билан қопланган ва улар вегетатив нерв тизими толаларнинг таркибига киради. Оғриқ, ҳаракат ва босимни сезувчи толалари одатда миелинсиз нерв толаларидан иборат бўлади.
5.3. Нейроннинг шаклланиши
Эмбрионал ривожланишнинг илк босқичларида асаб ҳужайраси - нейрон танаси ва иккита шохланмаган ўсимталардан иборат. Унинг танасида цитоплазма ва катта ядро ажратлади.
Кўпчилиги нейронлар асаб найчасининг вентрал зонасида хосил бўлади, етилган шаклда. эса, ундан маълум бир масофага силжийди. Бу хол нейронларнинг миграцияси деб номланади. Кўпчилик холатларда нейронларнинг ҳаракати амёба ҳаракатларига ўхшаш бўлади. Нейронларнинг ҳаракатларини глиал ҳужайралар йўналтириб туради. Улар ривожланишнинг бошланғич даврларида пайдо бўлади ва нейронларнинг силжиши ўтагандан кейин хам бир мунча вақт мавжуд бўлади. Миграция қилувчи нейронг охирги тура диган жойига етиб келганда, улар у ердаги ўхшаш (аналогик) хужайралар билан ё пўстлоқ қатламида асосий массасини хосил қилиш орқали агрегацияланади (тўпланади); Танловчи адгезиялик барча хужайралар учун умумий хусусият хисобланади ва ўзининг юзасида алохида синфга мансуб молекулалар мавжудлиги билан таъминланади. Ушбу молекулалар қариндош ҳужайраларни «таниш» ва уларни бир-бири билан боғлаш: учун хизмат қилади. Ҳужайралараро боғловчилар ҳар бир тип. ҳужайралар учун юксак даражада ўзига хосдир.
Ривожланаётган асаб тизимида хужайралар агрегациясининг яна бир ўзига хослиги шундан иборатки, миянинг кўпчилик. сохаларида хужайралар нафақат агрегация бўлади, балким айрим афзалликка эга бўлган ориентацияни орттиради. Масалан, бош мия ярим шарлари пўстлотада кўпчилик йирик пирамидали нейронлар бир қаторга шундай келишилган ҳолда тизиладики, уларнинг бўртиб чиқиб турган апикал дендритлари юза томонга, аксонлари эса оқ модда томонга йўналган бўлади. Эҳтимол бунга, хужайралар юзасида ориентация берувчи турли синфга мансуб молекулалар мавжудлиги, ёки дастлабки хужайра агрегациясини белгиловчи юзадаги молекулаларни танлаб қайта тақсимланиши кўмаклашади.
Мия нейронлари кўпчилик. холларда мультиполяр хисобланади. Ҳужайралар қабул қиладиган импульсларнинг сони ва тақсимланиши, сўзсиз, нейронларни якуний шаклга эга бўлишига қатъий равишда таъсир кўрсатади. Кўпчилик нейронларда, уларнинг ўсувчи ўсимталарида ўсишнинг мухим тузилма — конуслари жойлашган. Ушбу ёйилган, ҳаракатчан тузилмалар бошқа асаб хужайралари билан алоқаларни ҳосил қилади.
Ҳужайралар оралиқ ёки доимий турадиган жойларигп
миграция қилади. Ҳали етилмаган нейронлар доимий локализация жойига етиб боргандан сўнг гурухларга йиғила бошлайди ва улардап,
кейинчалик вояга етган асаб тизимини «ядролари» тараққий
этади. Тўпламлар хосил қилувчи эмбрионал нейронлар бўлинишдан тўхтайди ва бирлаштирувчи ўсимталарни шакил лантиришни ошлайди. Нейронларни қабул қилиш функцияларини ривожланиш ҳолати тўғрисида, денритлардаги тиканаклар деб аталадиган ўсймтгаларнйнг мавжудлиги хабар беради. Улар, 2,5 ойлик ҳомиланинг интернейронларини дендритларида ретикулослинал ва вестибулоспинал йўлларни ривожланиши пўстлогй нейронлари дендритларида тиканаклар асосан бола тутилганидан кейин ривожланади. Ўсимталарнинг хосил бўлиши алоқаларни эрта хосил бўлишига олиб келади хамда нейромедиаторларни синтез қилиш ва ажратиш имкониятини таъминлайди. Охир оқибатда «тўгри» алоқалар стабиллашади, алоқалари «муваффақиятсиз» ёки жуда кам сонли бўлган хужайралар эса дегенерацияга учрайди. Ушбу жараён «хужайраларни дастурлаштирилган халокати» сифатида маълум. Нейронларнинг умумий қисми стабиллашгандан кейин, ўтказувчи йўлларни у ёки бу тизимларнинг функционал юкламасига мос равишда бир озгина ўзгариши содир бўлади.
Энг эрта эмбрионал даврда афферент ва эфферент нейронлар етилади. Туғилгандан кейин (постнатал онтогенезда) майда оралиқ нейронлар етилади. Бу эса, ўз навбатида, асаб тизимида пластик қайта қуришлар учун шароит яратади. Алоҳида олинган нейронларда ҳам барча қисмлари ҳам бир вақтда етилмайди. Энг кеч дендрит аппарати етилади, унинг ривожланиши ташқи ахборотнинг миқдор ва сифатига боғлиқ.
Аксонларни қоплаб турувчи миелин пўсти онтогенезнинг постнатал даврда ривожланади. Унинг ривожланиши асаб толаси бўйича қўзғалишнинг ўтишини тезлаштиради. Ҳаммасидан олдин орқа миянинг кетинги қобиклари, яна бир оз мудадт ўтгач олдинги қобиқлари (5 ойлик атрофидаги ҳомилада) толалари хдмда учламчи ва юз асаблари толалари миелин пўстлоқ билан қопланади. Янги туғилгай болаларда, кўпрок орқа миянинг кўтарилувчи йўлларининг тўқималари миелинлашган бўлади. Пастга тушувчи йўллардан вестибулоспинал, кейин эса руброспинал йўллар тўқималари эрта (6 ойда) миелинлашади. Янги туғилган болаларда пирамидали йўлларнинг тўкималари миелин пўстлоққа эга эмас. Пирамидали йўлларнинг миелинланиши бола туғилганидан кейинги иккинчи ярим йилда кучаяди ва тахминан 4 ёшга келиб тугалланади.
Ҳаракатлантирувчи асаб толалари миелин пўсти билан туғилиш пайтигача қопланади. Сезувчи асаб толаларининг (масалан, кўриш нерви) миелинланиши боланинг туғилгандан кейин биринчи ва иккинчи постнатал ривожланиш ойларида кузатилади. Уч ёшгача барча асаб толаларининг миелинланиши тугалланади, лекин миелин пўстининг ва ўқ цилиндрнинг ўсиши 3 ёшдан кейин ҳам кузатилади.
Янги туғилган хайвон болаларининт нейронлари нисбатан паст тинчлик потенциалига эга, яъни 50 мВ атрофида (катталарда — 60 — 70 мВ). Нейронлар ва дендритларнинг синапслар билан қопланган таначалари юзаси катталарникига нисбатан кичкина бўлади. Бунга қарамасдан, мияда нейронлар томонидан кўпчилик медиаторларни синтез қилиниши ҳомиладорлик даврида ривожланганида бошланади. Янги туғилган хайвон болаларнинг орқа миясида, мия сопида ва гипоталамусида ацетилхолин, г—аминомой кислота, серотонин, норадреналин, дофамин топилади. Янги туғилган бола миясида медиаторлар миқдори катталарникига нисбатан анча кам бўлади (10— 15%). Қўзғатувчи постсинаптик потенциаллар янги туғилган болаларда катталарникидан анча узоқ мудддтга эга, синаптик ушланишлар хам каттароқдир. Нейронларларни қўзғатиш бўсағаси ёш катталашган сари пасаяди.
Ёш катталашган сари нейрон таначаларининг харакат потенциалларини амплитудаси катталашади. Ҳаракат потенциали чўққиларининг давомийлик муддати, ёш катталашган сари, аксинча, камаяди.
3 ёшли болаларда нейронларнинг тузилиши катта одам нейронлардан фарқ қилмайди, аммо нейрон тузилишнинг мураккаблашуви 40 ёшгача кузатилади. Туғиганда нейронларнинг сони болада катталардака