4-ma’ruza. O‘lchash usullari va turlari, O‘lchash vositalari va ularning turlari. O‘lchashlarning sifat mezonlari, O‘lchash xatoliklari va ularning tabaqalanishi, bartaraf etish usullari

O‘lchash asbobi deb kuzatish (kuzatuvchi) uchun qulay ko‘rinishli shaklda o‘lchash ma’lumoti signalini ishlab chiqishga mo‘ljallangan o‘lchash vositasiga aytiladi.

Ma’lumotni tavsif etishiga qarab o‘lchash vositalari quyidagilarga bo‘linadi:

1. 
   SHkalali o‘lchash vositalari;
   
2. 
   Raqamli o‘lchash vositalari;
   
3. 
   O‘ziyozar o‘lchash vositalari.
   

4.1-rasm. O‘ziyozar asboblar

a) uzluksiz yozuvli o‘ziyozar asbob; b) nuqtali o‘ziyozar asbob.
3.3. O‘lchash xatoliklari.

O‘lchash natijasida, odatda, o‘lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymatidan farq qiladigan qiymati topiladi. Qo‘pincha, fizik kattalikning haqiqiy qiymati noma’lum bo‘ladi va shu kattalikning qiymati o‘rnida uning tajriba yordamida topilgan qiymatlaridan foydalaniladi. Bu qiymat kattalikning haqiqiy qiymatiga shuncha yakin bo‘ladiki ko‘zda tutilgan maqsad uchun undan foydalanish mumkin. Kattalikning o‘lchash usuli bilan topilgan qiymati o‘lchash natijasi deyiladi. O‘lchash natijasi bilan o‘lchanayotgan kattalikning haqikiy qiymati orasidagi farq o‘lchash xatoligi deyiladi. O‘lchanayotgan kattalik birliklarida ifodalangan o‘lchash xatoligi o‘lchashning mutlaq xatoligi deyiladi:

∆X=X-X_h (1.5)

bu erda, ∆X — mutlaq xatolik; X—o‘lchash natijasi; X_h — o‘lchanayotgap kattalikning xakiqiy kiymati.

O‘lchash mutlaq xatoligining o‘lchanayotgan kattalikning hakiqiy qiymatiga nisbati o‘lchashning nisbiy xatoligi deyiladi.

O‘lchash xatoliklari ularning kelib chiqishi sabablariga ko‘ra muntazam, tasodifiy va qo‘pol xatoliklarga bo‘linadi.