4-ma’ruza. Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari ainqlovchi

Hol 
 
Odatda fe’l bilan ifodalangan bo‘lakka bitishuv yoki boshqaruv yo‘li bilan 
bog‘lanib, undan anglashilgan ish-harakatning belgisini bildiradigan ikkinchi darajali 
bo‘lakka hol deyiladi. Hol ish-harakatning qay tarzda bajarilishini, uning bajarilishi bilan 
bog‘liq bo‘lgan o‘rin, payt, sabab, maqsad, miqdor-daraja kabilarni bildiradi. Hol ravish, 
jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklari shakllaridagi ot yoki ko‘makchili ishlatilgan 
so‘zlar, sifat, son, fe’l shakllari, taqlid so‘z hamda so‘z birikmasi orqali ifodalanadi. 
Ravish, asosan, hol vazifasini bajaruvchi mustaqil so‘z turkumidir. Masalan: Faqat 
idora yaqinidagi MTS tomonidan yakka traktorning o‘qtin-o‘qtin gurillagani eshitildi. 
(O‘.Hoshimov). Asta esa boshlagan shamol tumanni pastliklarga olib ketdi. 
(J.Abdullaxonov). 
Gapda hol bo‘lib kelish fe’lning ravishdosh shaklining ham asosiy vazifalaridandir. 
Masalan: Tomchilarning derazaga chirsillab urilishi aniq eshitila boshladi. (O‘.Hoshimov). 
Erali bu gaplarni choyxonada odam gavjum paytida maqtana-maqtana aytib berdi. 
(S.Ahmad). 
Ot jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigida kelib yoki ko‘makchi bilan birga 
ishlatilib hol vazifasini bajarishi mumkin: Toshkentga butun mamlakatdan katta geolog 
olimlar kelishgan. (S.Karomatov). Mashina shiddat bilan qaltis tog‘ yo‘lidan uchib ketdi. 
(O‘.Hoshimov). 
Harakat nomi gapda hol bo‘lib kelganda, u ham ot kabi shakllanadi: Mehmonlarni 
kutish uchun boqqa dasturxon tayyorlatib qo‘yishgan edi. (S.Ahmad). 
Taqlid so‘z ham gapda hol vazifasida kela oladi: Toshlar havoni g‘iz-g‘iz yorib 
o‘tadi. (Oybek). Ko‘chadan dupur-dupur o‘ynoqlab bir gala otlar o‘tadi. (J.Abdullaxonov). 
Ba’zan hol so‘z birikmasi bilan ifodalanadi: Tong otar payti bulbullar paydar-pay 
sayraydi. (S.Ahmad). Aqlni o‘stirmoq uchun hadeb o‘qiyvermasdan ko‘proq fikrlash 
kerak. («Tafakkur gulshani»). 
Hol o‘zi bog‘lanib kelgan so‘z bilan «hol-hollanmish» sintaktik munosabatini 
yuzaga keltiradi. 
Hollar ma’nolariga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi. 
Ravish holi ish-harakatning qay tarzda bajarilganligini bildirib, qanday? qanday 
qilib? qay tarzda? qay holda? degan so‘roqlarning biriga javob bo‘ladi. 
U quyidagicha ifodalanadi: 
1. Holat ravishi bilan: Qiz unga pianino chalib berar, unda muzikaga mehr uyg‘otish 
ishtiyoqi borday ko‘rinardi. (J.Abdullaxonov). Sahnada hozir biron yangilik yuz berishi 
kerakday, hamma nafasini ichiga yutib, jimgina tikilib qoldi. Birdan qarsak chala 
boshladilar. (J.Abdullaxonov).

---

2. Ravishdosh bilan: To‘rg‘aylar bir nuqta ustida qanot qoqib g‘ujurlashadi. 
(P.Qodirov). Temirjon ularning kuyib-pishib bir-birlariga gap uqtirishlarini ko‘rib, 
o‘qituvchilarning muvaffaqiyatidan qanchalik faxrlanishlarini his qila boshladi. 
(J.Abdullaxonov). Qiqirlab kulganicha qochib borayotgan qizning ortidan jilmayib qarab 
turdi. (J.Abdullaxonov). Ona yana o‘ylay-o‘ylay o‘yiga etolmay qoldi. (J.Abdullaxonov).
3. Sifatdosh+ «holda» ko‘makchi so‘zi bilan: Bu payt YUlduzning dugonalari 
o‘zaro bahslashgan holda yaqinlasha boshladilar. (J.Abdullaxonov). 
4. Bosh kelishikdagi ot yoki ko‘makchili ishlatilgan ot bilan: U qator o‘sgan 
chinorlar kavagidan bittadan ettita xum olib ularga beribdi. (S.Ahmad). Turmushning 
yaxshi o‘tib, farovonlik bilan yashashni istasang, isrofgarchilikka yo‘l qo‘yma. («Oz-oz 
o‘rganib dono bo‘lur»). 
5. Sifat bilan: Qiyshiq o‘tirsang ham, to‘g‘ri gapir. (Maqol). Albatta, mendan ko‘ra 
paxta ishining ustalari yaxshiroq bilishadi. (J.Abdullaxonov). 
6. Taqlid so‘z bilan: Ufqqa yonboshlagan quyoshning so‘nggi nurlaridan yaltiragan 
mirzateraklar uchidagi nurlar lip-lip o‘chdi. (J.Abdullaxonov). Ba’zilar negadir hiring-
hiring kulishar, pichir-pichir so‘z qotishardi. (J.Abdullaxonov). 
7. Frazeologik ibora bilan: U tarvuzi qo‘ltig‘idan tushib ko‘chaga chiqdi. 
(F.Musajonov). 
Payt holi ish-harakatning bajarilish paytini, uning chegarasini bildirib, qachon? 
qachongacha? qachondan beri? kabi so‘roqlardan biriga javob bo‘ladi. 
Payt holi payt ravishi, ravishdosh, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigidagi so‘zlar 
bilan, ko‘makchili ishlatilgan so‘zlar bilan, so‘z birikmasi bilan ifodalanadi. Masalan: 
Tomosha qilib turganlar doim uni kulgi qilishardi. (P.Qodirov). Ertalab bolalar uchun 
olgan suvlaridan ozgina qolgan edi. (P.Qodirov). Hech qachon o‘z aybingni birovga 
yuklashni o‘rganma!.. (J.Abdullaxonov). YOshligingda odat qilsang, qariguncha 
ko‘nikasan, qariganingda odat qilsang, ko‘nikkuncha ko‘milasan. (Maqol). O‘ttizida er 
atangan, qirqida SHer atanar. (Maqol). Kuni bilan jiyanlarini erkalatib, soy bo‘ylarida 
aylandi. (J.Abdullaxonov). Biz dam olish kuni shahardan tashqariga, Bo‘zsuv bo‘yiga 
chiqdik. (O.YOqubov). 
Payt holi harakatning bajarilish paytini bildiradi: SHunday diqqat bo‘lgan 
kunlarning birida Tolibjon kechasi xontaxtaga bag‘rini berib... xat yozdi. (S.Ahmad). 
Temirjonning ongi hech qachon bunchalik yangiliklar bilan boyimagan edi. 
(J.Abdullaxonov). 
Payt holi harakatning bajarilishidagi chegarani bildiradi: YAngi yilgacha 
yog‘ingarchilik kam bo‘ldi... (J.Abdullaxonov). Ertalabdan to qorong‘i tushgunga qadar 
barcha qatori dala qoshidan nari ketmasdi. (J.Abdullaxonov). Temirjon allamahalgacha 
uyqusi qochib, Usmonali otaning Hilol aka haqidagi gaplarini eslab yotdi. 
(J.Abdullaxonov). Men yigirma besh yildan beri paxta ekaman. (J.Abdullaxonov).
O‘rin holi ish-harakatning bo‘lish, boshlanish, yo‘nalish o‘rnini bildirib, qaerda? 
qaerdan? qaerga? qaergacha? kabi so‘roqlarning biriga javob bo‘ladi. 
O‘rin holi o‘rin ravishi, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigidagi otlar hamda 
ko‘makchili ishlatilgan otlar, so‘z birikmasi bilan ifodalanadi. Masalan: Unda yuqoridan 
shitob bilan quyilib kelayotgan tiniq suv toshlarga urilib, qirg‘oqqa sapchib oqardi. 
(S.Ahmad). Afsus, oyoqlar ostida tuzoqlar ko‘p. (T.Malik). Osmoni falakka burgut 
qanotini tarang yozib uchadi. (S.Ahmad). 
O‘rin holi ma’nosiga ko‘ra uch xil: 
1. Ish-harakatning bo‘lish o‘rnini bildirib, qaerda? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. U o‘rin 
ravishi, o‘rin-payt kelishigidagi so‘zlar hamda ko‘makchili ishlatilgan so‘zlar bilan 

---

ifodalanadi: Bostirmada g‘ildiraklari olingan... «Volga» mashinasi turibdi. (P.Qodirov). 
YUqorida ... bola shatirlashni eshitgan zahoti bu tomonga qarab chopgan edi. (P.Qodirov). 
Ular yuqoridan shildirab tushayotgan suv bo‘yida archa bilan ayqashib o‘sgan zirk tagida 
o‘tirib ovqatlanishadi. (P.Qodirov). 
2. Ish-harakatning yo‘nalish o‘rnini yoki harakatning bo‘lishidagi eng so‘nggi 
chegarani bildirib, qaerga? qaergacha? so‘rog‘idan biriga javob bo‘ladi: U Tolibjonga 
ro‘para kelishdan qo‘rqib, so‘qmoqdan o‘ngga burildi... (S.Ahmad). Ishkomlar tunnel 
singari bir tekis olis-olislarga cho‘zilgan. (J.Abdullaxonov). Qo‘rg‘oshindek qora bulutlar 
Oyqor tog‘lari tomon o‘tib ketdi. (S.Ahmad). – Kelib turing, xolla,- eshikkacha kuzatib 
qo‘ymoqchi bo‘ldi Qunduz. (J.Abdullaxonov). 
3. Ish-harakatning boshlanish o‘rnini ifodalab, qaerdan? so‘rog‘iga javob bo‘ladi: 
Ministrlikdan telefon qilishardi. (J.Abdullaxonov). Ammo qayoqdandir hoshiya tortib 
kelayotgan qora bulut uning yuzini sholday bir nafas o‘rab turdi... . (J.Abdullaxonov). 
Temirjon haligina kutubxonadan olib kelib, divanga betartib sochib qo‘ygan kitoblariga 
qaradi. (J.Abdullaxonov). 
Sabab holi ish-harakatning bajarilish sababini anglatib, nimaga? nima uchun? nima 
sababdan? kabi so‘roqlarning biriga javob bo‘ladi. 
Sabab holini ko‘pincha «uchun», «sabali», «tufayli», «bois» kabi ko‘makchilari 
yoki chiqish kelishigi –dan affiksi shakllantiradi.
Sabab holi ravish, ot, olmosh, sifatdosh, so‘z birikmasi bilan ifodalanadi. Masalan: 
U tortinchoqligi, parishonholligi tufayli ayrimlarga g‘alatiroq ko‘rinayotganini ham seza 
boshladi. (J.Abdullaxonov). Samolyot yomg‘irdan qorayib yotgan beton yo‘lkadan shiddat 
bilan yugurgilab bordi. (O‘.Hoshimov). Muvaffaqiyatsizliklardan ranjishlar yo‘llariga 
g‘ov bo‘lmas. (J.Abdullaxonov). Negadir birdan zildek bo‘lib ketgan qo‘lini arang 
ko‘tarib, qo‘ng‘iroq tugmasini bordi. (F.Musajonov). Hozirgina savdosi yaxshi 
bo‘lganidan Azizbekning ko‘ngli vayron bo‘ldi. (S.Ahmad). 
Maqsad holi ish-harakatning bajarilishidagi maqsadni anglatib, nima uchun? 
nimaga? nima maqsadda? degan so‘roqlardan biriga javob bo‘ladi. 
Maqsad holini ko‘pincha «uchun», «maqsadida», «niyatida» yordamchi so‘zlari, 
shuningdek jo‘nalish kelishigi –ga affiksi shakllantiradi. 
Maqsad holi ravish, ravishdosh, ot, frazeologik ibora, harakat nomi, so‘z birikmasi 
bilan ifodalanishi mumkin. Masalan: Qadamimni ataylab dadil-dadil bosaman. 
(P.Qodirov). Ular baliqlarni tomosha qilgani pastga tushishdi. (S.Ahmad). ... Votti kennoyi 
andak ko‘nglini yozib ketish uchun kelgan ko‘rinadi. (J.Abdullaxonov).
Miqdor-daraja holi ish-harakatning bajarilishini miqdor jihatdan belgilab, qancha? 
necha marta? qanchalab? kabi so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. 
Miqdor-daraja holi ko‘pincha miqdor-daraja ravishlari bilan ifodalanadi: Gapni oz 
so‘zla, ishni ko‘p ko‘zla. (Maqol). Dodamat akaning qotma va abjir gavdasiga mos 
qoramag‘iz basharasi Ahmadga borgan sari ko‘proq yoqardi. (F.Musajonov). Bular 
dushman pozitsiyasiga mumkin qadar yaqinroq borib, biron qulay joyda soatlab... poylab 
etishadi. (A.Qahhor). Elkasiga charm xalta osgan yigit tarjimon bilan xiyla tortishib qoldi. 
(J.Abdullaxonov). 
Miqdor-daraja holi son bilan ifodalanadi. Bunda son yakka o‘zi yoki «marta», 
«karra» so‘zlari bilan kelib miqdor-daraja holi vazifasini bajaradi: Etti o‘lchab, bir kes. 
(Maqol). Ana shunaqa, azizlar, fan yana bir karra g‘alaba qozondi. (J.Abdullaxonov). Ortiq 
ham ayiq ovini bir marta ko‘rgan. (P.Qodirov).
So‘z birikmasi ham miqdor-daraja holi vazifasini bajarishi mumkin. Masalan: 
Mehmonlar yana bir necha muddat teplitsani aylanishdi. (J.Abdullaxonov). 

---