4-ma’ruza: buxgalteriya hisobining schotlari va ikkiyoqlama yozuv reja

Passiv schyot shakli

Ish haqi bo‘yicha DtKt			Bank krediti DtKt
	Boshlang‘ich qoldiq			Boshlang‘ich qoldiq
Kamayishi+	Ko‘payish –		Kamayishi+	Ko‘payish –
Oborot	Oborot		Oborot	Oborot
	Oxirgi qoldiq			Oxirgi qoldiq

Oxirgi qoldiq= Boshlang‘ich qoldiq +kredit oborot - debet oborot

Kontr-Aktiv schyot			Kontr-Passiv schyot			Tranzitschyot
DtKt			DtKt			DtKt
	Boshlang‘ich qoldiq		Boshlang‘ich qoldiq			S – 0	S – 0
Kamayishi+	Ko‘payish –		Ko‘payish+	Kamayishi–		xarajat	daromad
Oborot	Oborot		Oborot	Oborot
	Oxirgi qoldiq		Oxirgi qoldiq

Schyotlar korrespondensiyasi faqat tizimli hisob mohiyatini ochib beradi. Ko‘plab schyotlar balansli schyotlar bo‘lib, ular tizimlidir. Balansli schyotlar korrespondensiyalanadi. Lekin balansdan tashqari deb nomlanadigan tizimsiz, korrespondensiyalanmaydigan schyotlar ham mavjud. Balansdan tashqari schyotlar bo‘yicha yozuvlar ikkinchi korrespondensiyalanadigan schyotlarsiz amalga oshiriladi.

Balansdan tashqari schyotlarning asosiy xususiyati shundaki, ular tizimsiz, oz miqdorda va keng tarqalmagan. Diqqatga sazovor joyi shundaki, ular aktivlar bo‘lib hisoblanadi, lekin balansdan tashqari schyotlarda hisobga olinadigan obyektlarni aktiv va passivga bo‘lish ma’lum bir ma’noga ega emas. Balansdan tashqari schyotlarning ko‘payishi kirimiga, kamayishi chiqimiga yozib boriladi.


4.3.Xo‘jalik operatsiyalarini schyotlarda ikki yoqlama aks ettirish
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonunning 4-moddasiga muvofiq “Buxgalteriya hisobi xo‘jalik operasiyasini buxgalteriya hisobining kamida ikkita schyotida bir vaqtda va o‘zaro bog‘liq holda pulda baholab aks ettirish yo‘li bilan ikki yoqlama yozuv usulida yuritiladi”.
Buxgalteriya hisobi schotlarida xo‘jalik mablag‘lari va ularning tashkil topish manbalari, shuningdek xo‘jalik jarayonlarining to‘g‘ri hisobga olib borilishini o‘z vaqtida nazorat qilish uchun, ularning o‘zgarishini aks ettiradigan har bir xo‘jalik muomalasi bir vaqtda ikkita schotning qarama - qarshi tomoniga yoziladi.
Buxgalteriya hisobida ikki yoqlama yozuvning mohiyati shundaki, har bir xo‘jalik muomalasi, u qanday turdagi balans o‘zgarishiga olib kelishidan qat’iy nazar, bir vaqtda va o‘zaro aloqador holda, bir xil summada bir schotning debet tomonidava ikkinchi schotning kredit tomonida aks ettiriladi.
Xo‘jalik operatsiyalarini ikkiyoqlamali yozuv tizimini tarixda birinchi kashf etgan olim italiyalik matematik Luka Pacholi 1494 yili «Schyotlar va yozuvlar to‘g‘risida traktat (ilmiy asar)» chop etib ikkiyoqlama yozuv tizimiga asos soldi.
Xo‘jalik muomalalarini schotlarda ikki yoqlama aks ettirishda qiymat miqdori o‘zgarmaganligi sababli o‘zaro bog‘lanadigan schotlarning debet va kreditiga tegishli summalar bir-biriga teng bo‘ladilar. Masalan, asosiy ishlab chiqarishga Material sarflanishi natijasida ombordagi materiallar kamayadi va asosiy ishlab chiqarish xarajatlari ko‘payadi. Bu xo‘jalik muomalasi hisobning ikki obyektida aks etayotgani uchun u ikkita, ya’ni «Xom-ashyo va Materiallar» schoti va «Asosiy ishlab chiqarish» schotiga yozilishi kerak.
Xo‘jalik muomalalarini schotlarda ikki yoqlama aks ettirish ulkan nazorat ahamiyatiga ega, chunki barcha schotlarning debetidagi yozuvlar barcha schotlarning kreditidagi yozuvlar yig‘indisiga teng bo‘ladi. Bunday tenglikning bo‘lmasligi ikki yoqlama yozuvda xatoga yo‘l quyilganligini, ya’ni schotlardagi yozuvlarda xato borligini bildiradi. Bunday xatolarni o‘z vaqtida topish va tuzatish kerak.
Xo‘jalik muomalalarini schotlarda aks ettirish natijasida schotlar o‘rtasida o‘zaro aloqa yuzaga keladi. Bunday o‘zaro aloqa schotlar korrespondensiyasi deyiladi. Shunday qilib, schotlar korrespondensiyasi deganda, ularda xo‘jalik muomalalari natijasida sodir bo‘lgan hodisalarni aks ettirishda schotlar orasidagi o‘zaro aloqani ifodalash tushuniladi.
X
Hisob-kitob schyoti