Tayanch tushunchalar
: Oila, ijtimoiy vazifa, oilaning mintaqaviy
xususiyati, oila maqomi, oila turlari.
O‘zbek oilalarida ma’naviy -axloqiy muhitni shakllantirishda keksalar alohida
rol o‘ynaydilar. Ular ajdodlar yaratgan boy ma’naviy axloqiy qadriyatlarning
xazinaboni, davomchisi va yangi sharoitda bunyodkori sifatida yosh avlodni
tarbiyalovchi beminnat murabbiy sanaladilar. Shu boisdan xalqimizda «Qarisi bor
uyning farishtasi bo‘ladi», «Qari bilganni-pari bilmaydi» singari maqollarning
mavjudligi bejiz emas. Xuddi shu keksalar tufayli o‘zbek xonadoni fayzli, to‘kin
va mehribondir. Ular bolalarini jondan ortiq suyadilar, ayniqsa nevara va
chevaralarini « danagimning mag‘zi» deb quvonadilar. Mabodo otasi yoki onasi
hayotdan erta ko‘z yumsa, unda ular o‘sha bolalarga ota-ona yo‘qligini bildirmay,
nabiram deb emas, balki bolam deb uksitmay voyaga yetkazishga harakat qiladilar.
Bunda ularning hayotiy tajribalari, aniqrog‘i yaqin o‘tmishdan o‘zlarining pgunday
«tarbiya sinovlari»dan o‘tganliklari asqotadi. Ular bolalarga xalq urf -odatlari,
ilg‘or ana’analarni o‘rgatish bilan birga o‘zlarining shaxsiy o‘rnaklari bilan ham
saboq beradilar. O‘zbek turmush - tarzi milliylik alomati va faqatgina o‘zbek
xalqiga xos bo‘lgan xususiyatidir. Shu bois o‘zbek bolalar adiblarning aksar
asarlarida bolalar hayoti keksalar ishtirokisiz kechmaydi. Sobik ittifok mafkurasi
ta’sirida keksalarga yevropacha oilaviy munosabatlar tarzida qarash, o‘zbek
oilalarida ham keksalar va farzandlar orasida munosabat tarzida qarash keksalar
bilan farzandlar orasidagi munosabatlarda o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsatdi.Qariyalar
uchun qariyalar uyi, O‘zbekistonda ham paydo bo‘ldi, o‘z halovatini uylagan
ayrim o‘zbek oilalarida ham keksayib qolgan ota-onalarini shunday qariyalar
uylariga joylashtiruvchilar ham topildi. Ming taassuflar bo‘lsinki, bunday ota
bezori farzandlar ertaga o‘zlarini ham shunday qismat kutayotganini
o‘ylamayotirlar. Ular xalqimizning: «Men ham edim seningdek,sen ham bo‘larsan
meningdek»,-degan achchiq haqiqatni ifodalovchi dono maqolini unutganga
o‘xshaydilar. Holbuki, ota-onalari keksayganda xizmatlarini qilib, duolarini
olmagan farzand qarg‘ishga uchrashi haqida maxsus hadisi sharif bor. Inchunun,
Abu Xurayra aytadilar: «Rasullulloh: xor bo‘lsin, xor bo‘lsin, xor bo‘lsin!»- deya
uch marotaba takror qildilar. Shunda saxobalar: «YO Rasululloh, kimni
aytayapsiz?»,- deb so‘rashdi. Rasululloh: «Ota-onasining ikkalasi yoxud bittalari
keksayib Qolgan vaqtida (ularni rozi qilmay) o‘zini do‘zaxga tutishga mubtalo
kishini», - dedilar. Yana boshqa bir hadisda esa: «Kim ota- onasini rozi qilsa, unga
tubo nasib bo‘lib, Olloh Taolo uning umrini ziyoda qiladi» - deyilgan. Shu hadislar
zamirida tug‘ilib, ajdodlarimiz tajribsi sinalgan «Ota rozi – xudo rozi» naqli ham
keksa avlodni hurmat qilish an’anasini shakllantirishga ayricha xizmat qilgan.
Binobarin, keksa avlodni hurmat qilish, ehtiyotkorona avaylash, ehtiyojlarini
ta’minlash o‘zbek oilalarining betakror fazilatiga aylangan. O‘zbekiston
Konstitutsiyasining- moddasida bu an’anaviy milliy qadriyat: «Voyaga yetgan
mehnatga layoqatli farzanddar ota-onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishga maj-
burdirlar», - deya qonun kuchi bilan mustahkamlangan. Chindan-da, hayotning
achchiq chuchutini tatib, xilma- xil sinovlarda toblanib zakovat timsoliga aylangan
keksa avlodning ezgu o‘git -nasihatlari oilaviy, ma’naviy-axloqiy kamolotning
mustahkam poydevori hisoblanadi. Ayni chog‘da pgu ma’naviy poydevor qay
darajadadir jamoatchilik fikriga dahldorligi bilan benihoyat qimmatlidir.
Mamlakatimizda ijtimoiy-iіtisodiy va ma’naviy-madaniy jabhalarda amalga
oshirilayotgan tub isloxotlar jarayonida oila masalasiga e’tibor davlat siyosati
darajasiga kґtarildi. Albatta bu bejiz emas, chunki porloі ertamiznnng tamal
toshlari oilada іґyiladi. Islom Karimov aytganlaridek: «Xaldimiz іadim-іadimdan
oilani muіaddas deb bilgan. Axir oila aµil va totuv bґlsa jamiyatda tinchlik va
hamjiµatlikka erishiladi, davlatda osoyishtalik va barіarorlik xukm suradi. Oila
farovonligi-milliy farovonlik asosidir». Demak, mamlakatimizda oila farovonligini
ta’minlash davlatimizning asl maіsadidir.
Mamlakatimizda 1998 yilning «Oila yili» deb e’lon іilinishi va shu munosabat
bilan «Oila manfaatlarini ta’minlash borasida 1998 yilda amalga oshiriladigai
chora-tadbirlar Davlat Dasturi» ning іabul іilinishi va amaliyotga tadbiі etilishi,
Oliy Majlisning XI sessiyasida keng umumxalі muµokamasidan sung «Oila
Kodeksi» ning bir ovozdan іabul іilinishi, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 2
fevraldagi 54-sonli іaroriga binoan Respublika «Oila» ilmiy-amaliy Markazining
tashkil etilganligi µukumatimiz tomonidan oila farovonligi, tinch-totuvligi va
barіarorligini ta’minlashga bґlgan e’tiboridan dalolatdir.
Mamlakatimizda oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muµofaza іilish davlatimiz
siyosatining ustivor ґnalishlaridan biri ekan, u іuyidagi asosiy yunalishlarni ґz
ichiga іamrab oladi:
-oilaviy
munosabatlarning µuіuіiy asoslarini takomillashtirish, oila
manfaatlari µuіuіiy µimoya іilinishini ta’minlash, onalik va bolalik µuіuіlarini
muµofaza іilish;
-oilaning ijtimoiy manfaatlarini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratish,
oila a’zolarining soІligini muµofaza іilish va ta’lim darajasini oshirish uchun shart-
sharoitlarni yaxshilash;
-oilaning iіtisodiy manfaatlarini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratish,
oilaning daromadlarini, oila a’zolarining ish bilan ta’minlash darajasini oshirish,
rґzІor yumushi va turmush sharoitlarini yaxshilash, kam ta’minlangan oilalarni
davlat tomonidan іґllab-іuvvatlash;
-oilaning ma’naviy-aµloіiy asoslarini va madaniy
manfaatlarini takomillashtirsh uchun shart-sharoitlar yaratish;
-oilaning soІlom, aіl-zakovatli yosh avlodni tarbiyalashdagi rolini oshirish µar
tomonlama kamol topgan avlodni tarbiyalashda oila va jamiyatning vazifalarini
takomillashtirish;
- oila muammolarini ilmiy va ijtimoiy tadіiі, etish, oila, xotin-іizlar va
bolalarning iіtisodiy va ijtimoiy aµvolini kґrsatuvchi statistika µisobotini tґplash va
takomillashtirish.
Darhaqiqat, Vatanimiz mustaqilligining qisqa davri ichida oila, onalik va
bolalikni µuіuіiy manfaatlarini іonuniy muxofaza qilish, fuqarolarning huqіqiy
madaniyatini oshirish, oilaning ijtimoiy-iіtisodiy manfaatlarini ta’minlash, uy
meµnati va madaniy-maishiy turmush sharoitini yaxshilash, oilaning ma’naviy-
aµloіiy asoslarini takomillashtirish, kґp bolali, kam ta’minlangan, nochor oilalarni,
nogironlarni, іarovchisiz keksalar, yolІizlarni, etim-esirlarni ijtimoiy іґllab
іuvvatlash, oilada ma’naviy va jismoniy barkamol shaxsni shakllantirish borasida
keng іamrovli ishlar amalga oshiriladi.
Darhaqiqat,, oila a’zolarining µuіuіiy savodxonligi va ma’naviy madaniyatini
shakllantirish; µar tomonlama soІlom turmush tarzini іaror toptirish; oilaning
ijtimoiy va iіtisodiy barіarorligi, farovonligiga erishish; oilada tadbirkorlikni keng
yґlga іґyish; nogironlikning turli kґrinishlarini oldini olish chora-tadbirlarini
belgilash; oilada komil insonni tarbiyalash; yoshlarni umuinsoniy va milliy
іadriyatlar mushtarakligida mustaіil µayotga tayyorlash tizimini yaratish va amalga
oshirish zamirida oila masalalari bilan shuІullanuvchi mutasaddi davlat va jamoat
tashkilotlari, oila, maµalla, maktab va jamoatchilik hamkorligini mustaµkamlash;
oilada soІlom psixologik muµit yaratish zamirida oilada ba’zan uchraydigan
jinoyatchilik, nikoµning bekor іilinishi, giyoµvandlik, nosoІlom e’tiіod, maishiy
nopoklik, axloіsizlikning turli kґrinishlarga yґl іґymaslik kabi masalalar bugungi
kunda oilalarni jamiyat talablari darajasida shakllanishi uchun zamindir.
Mamlakatimizda adolatli, µuіuіiy, demokratik jamiyat іurish jarayoni
shaxdam іadamlar bilan borayotgan bir sharoitda іonun ustivorligini ta’minlash
zamirida oila a’zolarining µuіuіiy madaniyatini shakllantirish oila manfaatlarini
ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan ustivor yґnalishlaridan biriga aylanib
іoldi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan іabul іilinayotgan
Qonunlar, Prezident Farmonlari, Vazirlar Maµkamasining Јarorlari, oila-nikoµ
munosabatlari, xotin-іizlar va bolalar µuіuіlari bґyicha xalіaro konvensiyalar va
deklaratsiyalar va boshіa µuіuіiy xujjatlarning moµiyatini chuіur anglash hamda ґz
faoliyatlari jarayonida amal іilishga erishish jamiyatning µuіuіiy savodxonligini
oshirishning garovidir. Buning uchun oilaning turli іatlamli a’zolari µuіuіiy ongi
va dunyoіarashi darajasini ґstirish mexanizmini yaratish va amaliyotga keng tadbiі
etish zarur. Chunki, µuіuіiy madaniyat darajasi yuksak jamiyatda oila, ona, ota va
bola µuіuі va burchlari hamma vaіt Konstitutsiya bilan µimoya іilinib, oila
ajrimlariga, oilada uchraydigan sharіona aµloі normalariga zid sodir etiladigan
ba’zi µatti harakatlarga yґl іuyilmaydi.
Bu borada davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar butun dunyo
tinchliksevar
xalіlarning
diііat-e’tiborini
jalb
іilmoіda.
Jumladan,
mustaіilligimizning іisіa davri ichida respublikamizda inson µuіuіlari bґyicha
Milliy Markaz, Oliy Majlis µuzuridagi amaldagi іonun µujjatlari Monitoringi
instituti, Adliya vazirligi іoshidagi µuіuіiy yordam kґrsatish Markazi, Oliy
Majlisning inson µuіuіlari bґyicha vakili-Ombudsmanning tashkil etilganligi oila,
ota, ona va bola µuіuіiy manfaatlarini µimoya іilishga іaratilgan muµim
іadamlardir. Inson µuіuіlarini µimoya іilish institutlarining asosiy maіsadi oila deb
atalmish kichik jamiyatning µuіuіiy madaniyatini oshirishga, ularning µuіuіiy
manfaatlarini µimoya іilishdan iboratdir.
Mamlakatimizda oila µuіuіlari xalіaro µuіuі normalariga mos ravishda
muµofaza etilmoіda. Mustaіillik yillarida µukumatimiz tomonidan oila-nikoµ
munosabatlari, xotin-іizlar va bolalar µuіuіlari bґyicha xalіaro hujjatlar va
deklaratsiyalarining
ratifikatsiya
іilinishi
buning
yaііol
namunasidir.
Jumladan,Inson µuіuіlari umumiy deklaratsiyasi (BMT Bosh Assambleyasining
1948 yil 10 dekabrdagi 217 A(SH) rezolyusiyasi), Xotin-іizlarning siyosiy
µuіuіlari tґІrisidagi konvensiya (BMT Bosh Assambleyasining 1952 yil 20
dekabrdagi 640-son rezolyusiyasi), Bir xil іiymatdagi ish uchun erkaklar va xotin-
іizlarga teng µaі tґlash tґІrisidagi (100) Konvensiya (XMT Bosh
Konferensiyasining 34-sessiyasida 1951 yil 29 iyunda іabul іilingan), Onalikni
ximoya etishga іaratilgan (103} konvensiya (Jeneva, XMT tomonidan 1952 yil 28
iyunda іayta kґrib chiіilgan), Bolalar µuіuіlari tґІrisidagi Konvensiya (BMT 43
Bosh Assambleyasi tomonidan 1989 yil 20 noyabrda), Fuіarolik µuіuіlari va
siyosiy µuіuіlar tґІrisidagi xalіaro pakt (BMT Bosh Assambleyasining 1966 yil 16
yanvardagi 2200-rezolyusiyasi), Xotin-іizlarga nisbatan kamsitishning barcha
shakllarini tugatish tґІrisidagi Konvensiya (BMT Bosh Assambleyasining 1979 yil
18 dekabrdagi 34, 180-son rezolyusiyasi), Bolalarning yashashini, µimoyalanishini
va rivojlanishini ta’minlash tґІrisidagi umumjaµon Deklaratsiyasi, boshsa
mamlakatlarga bolalarni uІirlab ketishning fuіarolik jixatlari tґІrisidagi Gaaga
konvensiyasi (Gaaga 1980 yil 25 oktabr), 1995 yilda Pekinda 4-Butunjaµon xotin-
іizlar konferensiyasida іabul іilingan xotin-іizlarning axvoli bґyicha asosiy
harakatlar dasturi mamlakatimizda oila, onalik va bolalikni xalіaro µuіuі
normalariga mos µolda muµofaza іilish borasidagi dastlabki muµim іadamlardir,
maіsad µar bir fuіaroning, µar bir oila a’zosining µuіuіlarini µimoya etilishini
xalіaro µuіuі normalari doirasida yґlga іґyishga erishishdir.
Mamlakatimizda bolalar to'g'risida, onalar haqida g'amxo'rlik qilish
chinakam davlat ahamiyatiga molik ishdir. Jamiki yaxshi narsalar - bolalarga shiori
yanada baralla jaranglamoqda. Keyingi yillarda mazkur masala yuzasidan qabul
qilingan qarorlar fikrimizning isbotidir.
Ma`lumki, bola maktabga kelgunga qadar ham, maktabda o'qish davrida ham,
asosan oilada tarbiyalanadi. Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning
dunyoqarashi, xulqi va didiga ta`sir ko'rsatishi tabbiy holdir. Oila a`zolarining
ma`naviy birligi eshlarni har tomonlama kamol toptirishning dastlabki va asosiy
omillaridan biri hisoblanadi.
Bolalarni barkamol inson qilib yetishtirishda maktabni oila bilan mustahkam
bog'lamay turib, tarbiya sohasidagi butun ishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish
bhlmaydi. SHu maqsadda ota-onalar o'rtasida ta`lim-tarbiyaga oid tashviqot
ishlarini kengaytirish ularni maktabning faol erdamchilariga, o'quvchilarning
sinfdan
va
maktabdan
tashqaridagi
ishlarida
har
tomonlama
foydali
tashkilotchilariga aylantirish zarur.
Jamiyatning jadal rivojlanishi, faoliyat turlarining tobora murakkablashib
borishi shaxs ongigа ko'rsataetgan ko'rinmas ta`sirlarning kuchayishiga olib
kelmoqda. Mana shunday sharoitda kishining mavjud bilimi, kasb-hunari,
malakalari kamlik qilib qolmoqda. Эng avvalo, insonlarda oilada tarkib topgan did,
farosat, aql, odob, emotsional madaniyatga muhtojlik sezilmoqda. Эstetik, axloqiy
va boshqa tarbiya sifatlari kundalik haet ehtiejga aylanib bormoqda. Tabiiyki,
bunday sifatlarga oilaviy tarbiya orqali asos solinadi, kamol toptiriladi. To'g'r,
bunda ijtimoiy tarbiyaning o'rnini inkor etib bo'lmaydi. Ana shu nuqtai nazardan
ularning birligiga, o'zaro hamkorliklariga asoslansak, barkamol inson tarbiyasida
muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Oilaviy tarbiya pedagogika fanida murakkab
muammolardan biridir. Uning murakkabligi shundaki, har bir oila o'ziga xos
ibtidoiy guruh bo'lib, tarbiyada faqat mazkur guruhga xos xususiyatlarga
asoslanadi.
Ta`kidlaganimizdek, oilaviy tarbiyani ijtimoiy tarbiya bilan almashtirish
bolalar kamolotiga salbiy ta`sir ko'rsatadi. Masalan, yasli, bog'chalarga bormay,
faqat oilada o'sgan va voyaga etgan bolalar maktabga borganlarida o'z tengqurlari
ichida ko'p jihatlari bilan ajralib turadi. Oilaning bolalarga moddiy va ma`naviy
g'amxo'rligini, ko'rsataetgan tarbiyasini yasli, bog'cha tarbiyasi bilan eki, aksincha,
yasli bog'cha tarbiyasini oilaviy tarbiya bilan almashtirib bo'lmaydi. Faqat o'zaro
hamkorlik masalani ijobiy hal etish imkoniyatini beradi.
Lekin o'zining xususiyatlari va takrorlanmas ta`siri bilan oila bola tarbiyasida
muhim omilligicha qoladi. Amalietda kuzatganimizdek, bolada ota-onasining
mehri, erkalashlari asosida ota-onalariga, qarindosh-urug'lariga bo'lgan hissietlari
shakllanadi. Bolaning otasiga bo'lgan hurmati onaning hurmatini joyiga qo'yishda
asos bo'ladi. Onaga bo'lgan mehr-muhabbat oqibat natijada o'z oilasiga, xotini,
farzandlariga bo'lgan munosabatlarda o'z aksini topadi.
Ikkinchi tomondan bolalar ham o'z ota-onalariga ta`sir ko'rsatadilar. Oilaviy
aloqalarni oilaviy qiziqish, ma`naviy qoniqish hislatlarini takomillashiga sabab
bo'ladilar.
Ota-onalarning o'ziga va bolalariga bo'lgan talabchanligi, katta va
kichiklarning o'zaro munosabatlari, do'stona muhit, ishonch va o'zaro bir-birlarini
tushunish oila, maktab va jamoatchilikning bolalar tarbiyasi yuzasidan olib
boriladigan muhim omillaridan biridir. Bunday birlikning ro'ebga chiqishida, enг
avvalo, ota-onalarning siesiy ongliligi muhim rol' o'ynaydi. CHunki ota-onalarning
faolligi oilaviy haetda o'z ifodasini topadi. SHu ma`noda bolalar o'z ota-
onalarining siesiy va fuqarolik qiefalariga qarab o'z xulq-atvorlarini tartibga
soladilar, hurmatlarini joyiga qo'yadilar.
Bolalar ulg'aya boshlashi bilanoq o'z ota-onalarining qaerda ishlashlari,
jamiyatda tutgan o'rinlari, ularning bilimiga qiziqa boshlaydilar. SHuning uchun
ham ota-onalarning nimalarga qiziqishlarini, kimlar bilan safdosh ekanliklarini
bolalar mumkin qadar ertaroq bilganlari ma`qul. Ota-ona qanday ishda bo'lmasin
uni jiddiy, el hurmatiga loyiq bir ish deb biladigan bo'lishi kerak. Bu borada
oiladagi tarbiyaning maqsadga muvofiq tashkil etilishi yuzasidan javobgarlik
ma`lum darajada maktabga yuklanadi. Oiladagi hukmronlikning tarbiyaviy
jihatdan to'g'ri bo'lishini ta`minlash maktabning muhim vazifalaridan biridir.
Oilaviy tarbiyaning mazmunli tashkil etilishiga dastlabki ta`sirni maktab
belgilaydi. Maktabgina oilaviy tarbiya samaradorligini oshirish yuzasidan rahbarlik
qila oladi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishida, ijobiy hal etilishida ota-
onalar o'rtasida olib boriladigan tarbiyaga oid targ'ibotning roli benihoyadir.
Chunki ota-onalarni hozirgi zamon ruhiy-ta`lim-tarbiyaviy bilimlar bilan
qurollantirmay turib, oilaviy tarbiyani yo'lga qo'yib bo'lmaydi. Ommaviy-
tarbiyaviy targ'ibotda eng yaxshi oilalar namunasida ta`sir ko'rsatish eng maqbul
yo'ldir. Bola tarbiyasi yuzasidan oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi hozirgi
kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir. Chunki, birinchidan, bola
tarbiyasida oila, maktab va jamoatchilik hamkorligining o'zi murakkab jaraen
bo'lib, bunda muallimlardan tashqari ishlab chiqarish jamoalari vakillari, eshlar,
kasaba uyushmalari ishtirok etadilar. Ikkinchidan, ota-onalar va qarindosh-urug'lar
turli mehnat jamoalarining vakillari bo'lib, ishlab chiqarish va eru do'stlarining
ma`naviy xaetlaridagi omillarni muhokama qiladilar, ularning haetga, san`atga,
oilaviy majburiyatlarga bo'lgan munosabatlari haqida gapiradilar. SHu sababli ham
mana shunday toifa oilalarida tarbiya topaetgan bolalar boshqa ota-onalarning
ko'chada, jamoat joylaridagi haet faoliyatlariga qarab o'z ota-onalariga baho
beradilar. To'plangan tajribalarni yasli, bog'cha, maktabdagi o'rtoqlari bilan
muhokama qiladilar va hokazo.
Oilalarning bolalar tarbiyasi uchun imkoniyat doiralari ancha keng bo'lib,
ko'plab oilalarimiz moddiy jihatdan yaxshi ta`minlangan. Ota-onaning ko'pi eng
kamida o'rta ma`lumotli. Bunday holatlar ota-onalarning pedagogika, psixologiya
sohasidagi bilimlar bilan qurollanishiga va maktab bilan hamkorlikda bolalar
tarbiyasini yaxshilash imkoniyatlarini yaratadi. Ota-onalarning bilim saviyasi,
umumiy tarbiyaga oid madaniyati, ijtimoiy intilishlari va talablari, bolalar
tarbiyasiga nisbatan turlicha munosabatlari, shakllangan haetiy tajribalari, tarbiya
va ijtimoiy taraqqiet natijasida hosil qilgan ishonch va e`tiqodlari, oiladagi o'ziga
xoslik bolalar tarbiyasiga salmoqli ta`sir ko'rsatadi.
Ko'plab qishloq oilalarida ma`lum darajada bolalar tarbiyasi yuzasidan
jamoatchilik erdami mavjudligiga qaramasdan tarbiyaviy kuchlarning bir
butunligiga erishilmagan, o'zaro hamkorlikni qanday tashkil etish mumkinligi
haqida ma`lumot etarli emas. O'qituvchilar ham sinf ota-onalar majlisining
o'tkazilishi maktab va oila hamkorligini ta`minlaydi, deb o'ylashadi. To'g'ri, ota-
onalar majlisi ham hamkorlikni ta`minlashning eng muhim omillaridan
hisoblanadi, lekin oila, maktab, jamoatchilik hamkorligi uchun, ularni birlashtirish
uchun maxsus tashkil etilgan markaz bo'lishi lozim.
Demak, maktab mukammal tashkilot sifatida barcha tarbiyaviy ishlarni
maqsadga muvoфиq tashkil etishi lozim. O'z o'qituvchilar jamoasini uyushtira
olgan, jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yo'naltira olgan, ularning ota-onalarini
yaxshi bilgan maktab ma`muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo'lga kirita oladi.
Bunday maktablar esa o'z atrofidagi zavod, fabrika, jamoa va davlat xo'jaliklari,
otaliqqa olgan korxonalar bilan aloqani mustahkamlab, o'quvchilarning maktabdan
bo'sh vaqtlarini mazmunli tashkil etmoqdalar, qarovsiz, tarbiyasi og'ir bolalarni o'z
nazoratlariga olmoqdalar. Bunday xayrli ishlarda ko'plab ota-onalar maktab bilan
yaqindan aloqada bo'lib o'quvchilar tarbiyasi yuzasidan o'qituvchilar jamoasi bilan
bamaslahat ish olib borishmoqda.
Lekin, ko'plab ota-onalar bolalar tarbiyasiga tayer emasliklari, ularga ta`sir
etuvchi turli omillardan bexabarliklari, bola kamolotining murakkab tomonlarini
bilmasliklari natijasida oilaviy tarbiyada ko'plab ko'ngilsiz voqealar ham sodir
bo'lmoqda. Bunday salbiy omillar o'g'il eki qizlarning maktabdagi ta`lim-
tarbiyasiga emon ta`sir ko'rsatmoqda. Voyaga etmagan eshlar orasida
qonunbuzarliklarning kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda.
Kuzatishlar shuni ko'rsatmoqdaki, hali ham ayrim ota-onalar bolalar
tarbiyasi va ularning kelajaklari haqida zamon talabi darajasida tarbiyaviy
mas`uliyatni his qilmayaptilar. Ota-onalar bilan suhbatlashish natijasida shu narsa
aniqlandiki, ular farzandlari 15-16 eshga etganidagina o’g'lim yoki qizim yuqori
sinfda o'qimoqda. Kelajakda qaerga yuborsam ekan, qaerga o'qitsam ekan' degan
fikrga boradilar. Imkoni boricha, tanish-bilish orqali o'zlari uchun ma`qul dargohga
o'qishga eki ishgа joylashtirmoqchi bo'ladilar. Ular bolalarining qobiliyatiga ham,
qiziqishiga ham, xohishiga ham e`tibor bermaydilar. Bunday holat ota-onalarning
tarbiya masalasida aniq maqsad va dasturlari yo'qligi oqibatida sodir bo'ladi.
O'rni kelganda shuni alohida ta`kidlash kerakki, ayrim maktab o'qituvchilari
orasida o'z ishiga mas`uliyatsizlik bilan munosabatda bo'luvchi shaxslar ham yo'q
emas. Ularning eng emon xatolaridan biri tarbiyaga oid barcha kamchiliklarni ota-
onalar zimmasiga yuklab qo'yib, o'zlari esa kuzatuvchi bo'lib qolishlaridir.
O'qituvchi ota-onalarning faol yordamisiz bolalarning barkamolligini
ta`minlay olmaydi. Bu o'rinda tarbiyachining o'zini tarbiyalash lozimligini ham
esdan chiqarmaslik kerak. O'ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan
hamkorlikda o'quvchilarda mustaqil fikrlash va harakat qilish, yangilikni sezish,
tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish maqsadida ularga
qat`iy talablar qo'yish uchun ma`naviy huquqqa ega bo'ladi.
Respublikamizda ayrim maktablarda ota-onalarni ma`lum guruhlarga bo'lib
majlislarga chaqirish joriy etilmoqda. Masalan, esh va kam tajribali oilalarni
alohida, noto'liq oilalarni, ko'p bolali oilalarni alohida-alohida chaqirib, ular bilan
ishlash yo'llari belgilanmoqda.
Ba`zan ota-onalar bolalarining 'uy vazifalariga erdam berish kerakmi degan
savolni berishadi. Bunga ha eki yo'q deb javob berish ham noo'rin. Gap shundaki,
uyga berilgen topshiriqlar bolalarning mustaqil ishlari bo'lib, ularning fikrlash
faolligini ta`minlashni maqsad qilib qo'yadi. O'quvchilarning u eki bu o'quv
materiallari bilan amalda tanishishlari, tegishli xulosa chiqarishlari nazarda tutiladi.
Shu sababli uy vazifalarini bolalarining ishtirokisiz o'zlari echib bermasdan, balki
uni echishda tarbiyaviy rahbarlik qilishlari, fikrlash uchun imkoniyat yaratishlari
lozim. Ba`zan shunday holatlar uchraydiki, ota-onalar bolalarini o'qitaetgan
o'qituvchilarni, tarbiyachilarni tanimaydilar, bilmaydilar. Bolalari bo'sh vaqtlarini
qaerda, kim bilan o'tkazishidan bexabar bo'ladilar. Ba`zan esa, o'qituvchilarning
talablari, iltimos-istaklariga ters javobberuvchi, teskarisini bajaruvchi ota-onalarni
ham uchratish mumkin.
Bola yoshlik davrida oilada olgan ta’lim – tarbiyasini butun umri davomida
saqlab qoladi.
Bola hayotini asosiy qismini oilada o’tkazadi, o’zining ta’sir kuchiga ko’ra hech
qanday tarbiya vositasi oila bilan bellasha olmaydi. Oilada bola shaxsini asoslari
tarkib topdiriladi maktabga borganda esa bola shaxs sifatida shakllangan bo’ladi.
Oila bolalarga insoniyva salbiy ta’sir etish omili bґlishi mumkin. Bola
shaxsiga ijobiy ta’sir etish shundan iboratki, oilada bolaga eng yaіin insonlardan -
ota, ona, buvi, buva, aka, opalardan tashіari µyech kim ulardek bolani yaxshi kґrib,
u µaіida іayІurmaydi.
Biz bolani nimaga ґrgatsak uni aniі, µayotiy misollar bilan mustaxkamlash
kerak, bola kattalarni aytgan gaplari amalda µam bir ixl bґlishini kґrishi kerak.
(masalan: agar bola µar kuni ota-onasi tomonidan yolІon gapirish mumkin
emasligini eshitsa-yu, leki nota-ona ґzi sezmagan µolda shunga іoidaga rioya
іilmasalar, bola tarbiyasiga darz ketadi). Ґar bir ota-ona farzandlarida ґzlarni
davomchilarini kґradi. Farzandlarini ґzlari µoµlagan inson bґlishlarini µoµlaydilar.
Ota-onalar ґrtasidagi mojaroli vaziyatlar.
Ota-onalar ґrtasidagi mojaroli vaziyatlar – bu ota-onalar tomonidan bola
tarbiyasiga turlicha yondashuvdir. Mojaroli vaziyatlarni al etish uchun
іuyidagilarga rioya іilish kerak.
Ota-onalarni birinchi vazifasi - umumiy іarorga kelish, bir-birini
ishontirishdir, aga rota yoki ona biror-bir іarorni іabul іilishdan oldin ikkinchi
tomonni fikrini µam µisobga olishi lozim.
Ota-onalarni ikkinchi vazifasi – bola ota-onalarini іarashlarida ma-іarshilikni
kґrmasligi kerak, muammolarni aloµida muµokama іilish zarur.
Bola juda tez aytgan fikrlarni ґzlashtiradi va ґziga xos µolda ulardan
foydalanadi.
Ota-onalar іaror іabul іilishda birinchi ґringa ґzlarini іarashlarini emas, balki
bolaga foyda keltirishni ґylashlari kerak.
Kattalar va bolalar ґrtasidagi muloіotda іuyidagilarga amal іilish lozim.
Bolani іanday bґlsa, shunday µolda іabul іilish kerak.
Kattalar bolalar kґzi bilan muammolarga іarashlari va ularni µolatlarini
іilishlari kerak.
Ota-onalar farzandlarini, ularni µyech narsaga (µunukligi, shґxligi, epchill
emasligiga) masdan yaxshi kґradilar. Bola іanday bґlsa, shundayligicha іabul
іilinadi.
Agar bola ota-onalarni xoxish va istaklariga mos bґlsa ya’ni yaxshi ґіisa, a’lo
xulіli bґlsa, agarda bola ota-onalarni talabalariga javob bermasa, bunda bolalarni
ota-onalar ґzlaridan uzoіlashtiradilar va ularni munosabatlari yomon tomonga
ґzaro boradi.
Bu esa sezilarli іiyinchiliklarni keltirib chiіaradi, bola ota-onalariga ularni
meµribonliklariga ishonmaydi.
Ayrim oilalarda bola ota-ona tomonidan umuman іabul іilinmaydi. Ular
bolaga nisbatan befarі bґladilar vauni ґzlaridan itaradilar (masalan: ichkilikka
berilgan oila). Lekin yaxshi tinch oilalarda ham bolaga nisbatan befarіlik µolatlari
uchraydi (masalan: kutilmagan farzandni tuІilishi, ona chiroyli lekin іizi xunuk bu
esa onani Іashiga tegadi).
Oilada bolani tarbiyalashda uchraydigan xatoliklar turli tumandir. Ular
orasida keng tarіalganlaridan biri ota-onalarning xaddan tashіari obrґtalabliklari,
xukmronlikka intilishlaridir. Bolaning har bir іadami nazorat ostiga olinsa, uning
xulіidagi mustaіillik yґііa chiіariladi. Bolada ґz kuchiga va imkoniyatlariga
ishonch yґіoladi. Ichki istak va intilishlar shakllanmasdan itoat іilish talablari bilan
boshlab turadi.
Oilaviy tarbiyadagi xatolikning turlaridan Yana biri, bolalarning erka bґlishi,
ularga nisbatan biror talabning yґіligi bilan boІliі. Bu µolda ota-onalar ba’zan
bolalarning imkoniyatlariga yetarli baµo berishmay va ularning kґpgina ishlarini
ґzlari bajarishadi. Natijada bolada mustaіillik, meµnat іilish ishtiyoіi, topshirilgan
ishga ma’suliyat µissi rivojlanmaydi. Bola ґz ishini tanlay olmaydi, uni oxirigacha
yetkaza olmaydi, erksiz bґlib іoladi.
Qiyinchiliklarning yana biri shundan iboratki, ota-onalar tarbiyada hamma
narsa sababli va shartli ekanligini, tarbiya uzoq jarayon bo’lib, bu jarayonda bir
qator o’zaro uzoq jarayon bo’lib, bu jarayonda bir qator o’zaro boІliі bґІin, vosita
va uslublar bґlib, ulardagi biror bґІinning tushib іolishi tufoyli jarayonning normal
ґtishi bґzilishi va tarbiya natijasi buzilishini tushunmaydi. Ota-onalar bu holning
muµimligini µisobga olmay, kґpincha, bola «birdan» buzilib іoldi, deb arz іiladilar.
Bolalarni oiladagi tarbiyasidagi xatolarning bir turi ona yoki ota, buvi, buva va
boshіalar tomonidan tarbiyada yagona talabalarning yґіligidir. Bunday oilalarda
bolalar kattalarning іarama-іarshi fikrlariga moslashishga xarakat іiladi. Bu esa
bolada ikkiyuzlamachilik. xushomadgґylik vash u kabi salbiy xislatlarning
shakllanishiga sabab bґladi.
Oilada bola shaxsini shakllantirishda oila boshliіlari bilan bolalarning ґzaro
yaxshi munosabati, xonadon іarichlariga xurmat, e’tibor, oiladagi bolalarning ґzaro
munosabatlari tґІri tarbiyalangani ota-onaning bolalar tarbiyasiga barobar
jonkuyarligi, oilada ґrnatilgan tґІri tartib va yaxshi odatlar, ota-onaning meµnatga,
ijtimoiy µayot xodisalargia tґІri munosabatda bґlishlari muµimdir.
Bola tarbiyasida ota – onaning bir – biriga munosabati, ґzlarini tuta bilishlari
muµimdir, oilada muomalaning barcha іoidalariga amal іilinishi lozim. Kattalarga
µurmat, kichiklarni avaylash, bir –biriga meµribonlik, ayniіsa ayollarni izzat іilish
odatga, іoidaga aylanib borishi kerak.
Bolalarga onani µurmat іilishni, unga meµribon bґlishni ґrgatish otaning
muµim vazifasi.
Odatda o’g’il bola otasiga, qizlar esa onasiga o’xshashga, ulardagi yaxshi
xislatlarni o’ziga singdirishga harakat qiladi. Ota ham, ona ham, bolani
tarbiyalashga o’z hissalarini qo’shadilar.
Ona g’amhґr, mehribon, ko’ngilchan bo’lsa, ota – kuch qudrat, jasurlik,
іattiііґllik, bolaning aіliy va jismoniy rivojlanishi uchun іayІursa, ona – yurish -
turish, muomala, µis tґyІu, nafosat uchun tashvishlanadi.
Ota ham ona ham bolaning aіliy, aµloіiy jismoniy kamoloti uchun baravar
javobgar, chunki, ularning birdan - bir maіsadi shaxsni tarbiyalashga іaratilgandir.
Bola shaxsini shakllanishida soІlom oilaviy muµit katta aµamiyatga egadir.
Oilada ota – onalar ґrtasidagi ґzaro µurmat, ishonch va vafo – sadoіat bolalar
іuvnoі, xushchaіchaі ґsishlariga, normal tarbiyalanishlariga, xonadonda soІlom
muµit yaratilishiga bevosita ta’sir kґrsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |