3–мавзу: фалсафий тафаккур тарақҚиёт босқичлари: Ғарб фалсафаси режа

Сенека 
(эр.авв. 4 - 65 йй.),
Эпиктет 
(50 -138 йй.) ва 
Марк Аврелий 
(121 йил 26 апрель – 180 йил 17 март)
 
эдилар. Уларнинг барчалари 
дунѐвий ақл ва дунѐвий руҳ билан боғланган табиат ва жамиятнинг ягоналиги ҳақидаги 
равоқийлик қоидаларидан келиб чиқдилар. Ҳар бир одамдаги ақллар-логослар ва руҳлар 
дунѐвий ақл ва дунѐвий руҳнинг эманацияси (ўзидан нур чиқариши) эканлигини 
таъкидладилар. Улар фикрича, кишилар доно ва фазилатли одамлар биладиган ягона 
ҳукмронлик қилувчи коинот қонунлари зарурлигини идрок этган ҳолда, уларга кўнгилли 
равишда бўйсунишлари лозим. Улар яна шу тўғрида мушоҳада юритдиларки, ҳар ким 
бутун нарса қаршисида ўз бурчини бажариб, тақдир томонидан унга белгилаб берилган 
жойда бирор-бир нарсани ўзгартиришга интилмасдан, нолишсиз қолиш мажбуриятини 
олиши керак. 
Сенека 
(эр. авв. 4 - 65 йй.) учун «яхши» император қандай бўлиши керак деган 
савол катта аҳамиятга эга эди, негаки, императорнинг бўлишлиги зарурият ҳисобланар 
эди. Император меъѐрсиз мақтовни талаб қилмаслиги, фуқаролардан уларнинг мулкини 
тортиб олмаслиги, сенат ва «яхши» одамлар билан ҳисоблашиши, ўз билганича иш 
тутмасли, фуқароларнинг умумий фойдаси учун меҳнат қилмоғи зарур эдики, бунинг 
эвазига улар унга садоқат кўрсатиб, уни шарафлашлари лозим эди.
Собиқ қул бўлган 
Эпиктет
(50 -138 йй.) асосий эътиборни ҳукмдорнинг сифатига 
эмас, балки унга тобеларнинг ҳатти-ҳаракатига қаратди. Озодликка йўл моддий 
неъматлардан, хоҳиш-истаклардан юз ўгиришда ѐтади, негаки, инсон нимани хоҳласа, уни 
бериши ва олиб қўйиши мумкин бўлган одамнинг қулига айланади. Ташқи томондан 
мулк, бадан, ҳаѐт-хожага ѐки тиранга бўйсунади ва шунинг учун уларнинг бу ташқи 
ҳуқуқларидан фойдаланишларига баҳслашиб ўтириш лозим эмас. Аммо инсоннинг 
ҳақиқий моҳияти, унинг ақли ва руҳи ҳеч кимга бўйсунмайди, унинг фикрий 
муҳокамасини ҳеч ким бошқара олмайди ва ҳеч ким унга хайрли ва эзгу ишлар қилишга 
халақит бера олмайди, демак, бахтли ва озод бўлишига тўсқинлик қила олмайди. 
Эпиктет
учун ердаги барча ҳукмдорлардан юқори турган олий худо Зевс ҳақидаги тасаввур катта 
ўрин тутади. Унинг ўғли сифатида ўзини ҳис қилган инсон, ўзининг қандайдир ташқи 
фаровонлиги қондирилмаганлигидан доимо азобда бўлган сенатор ѐки ҳатто подшонинг 
ўзидан кўра озодроқ бўлади. 
Римнинг охирги равоқийчиси император