35. Dasturlash tillari va ularni xususiyatlarini tushuntiring

Internet (lotincha: inter – aro va net – tarmoq) – standart internet protokoli (IP) orqali maʼlumot almashuvchi kompyuter tarmoqlarining butunjahon va omma uchun ochiq toʻplamidir. Bu maʼlumotlarning asosiy tashuvchi protokoli TCP/IP dir. TCP/IP oʻzaro bogʻliq protokollar yigʻindisi boʻlib, internetda maʼlumot tarqalishida asosiy oʻrin egallaydi. Internet tarmogʻini minglab akademik, davlat, tijorat va xonadon tarmoqlari tashkil etadi. Internet elektron pochta, chat hamda oʻzaro bogʻlangan sahifalar va boshqa Butunjahon oʻrgimchak toʻri servislaridan tashkil topadi.
Internet — katta (global) va kichik (lokal) kompyuter tarmoqlarini oʻzaro bogʻlovchi butunjahon kompyuter tizimi. Unda geografik oʻrni, zamon va makondan qatʼiy nazar, ayrim kompyuter va mayda tarmoqlar oʻzaro hamkorlikda global informatsiya infratuzilmasini tashkil etadi. Qaydnomalar tizimi bilan boshqariladigan barcha hosila tarmoqlar hamkorlikda isteʼmolchilarga ma'lumotni saqlash, eʼlon qilish, joʻnatish, qabul qilish, izlash va maʼlum boʻlgan barcha variantlar (matn, tovush, videotasvir, fotosurat, grafika, musiqa tarzida va b. koʻrinishlar) da axborot almashinishga imkon yaratadi.
Internet tizimi 20-asr. 60-yillarida paydo boʻldi. Oʻsha paytlarda Amerika mudofaa departamenti tashabbusi bilan kompyuterlar telefon tarmoqlariga ulana boshladi. Dastlab, bunday faoliyat takomillashtirilgan loyihalar agentligi (AKRA) tadqiqotlari doirasida olib borildi. Bu tadqiqotlar sovuq urush avj olgan davrga toʻgʻri keldi. AQSH mudofaa departamenti urush boʻlib qolgan taqdirda oddiy kommunikatsiya vositalari ishdan chiqqudek boʻlsa, oʻrniga yangi qoʻshimcha kommunikatsiya vositalarini izlash bilan faol shugʻullandi. 60-yillar oxiri va 70-yillarda Internet tarmogʻi uncha keng rivojlanmadi. Dastlabki oʻn yillik xalqaro tarmoq, asosan, harbiylar va yirik olimlarning shaxsiy elektron liniyalari faoliyati doirasi bilan cheklandi. Internetning beqiyos rivojlanish surʼati davlat, taʼlim, akademik va ijtimoiy tuzilmalarning oʻziga xos umumiy moliyaviy va intellektual ulushiga bogʻliq boʻldi.
20-asr 70-yillarida turli tarqoq kompyuterlar tarmoqlari orasida informatsiyani uzatish va almashinish qoidalari tizimi ishlab chiqildi. Bular oʻzaro hamkorlikka doir qaydnomalar – Internetworking protocols (IP) boʻlib, global tarmoqni takomillashtirish uchun qulay muhit yaratdi. IP oʻrnatgan tartibga koʻra, har qanday alohida tarmoq informatsiyani koʻp tarmoqlar orqali "birinchi punktdan to oxirgi punktgacha" yetib borishini nazorat qilishi lozim. Shuning uchun Internet negizini tashkil qiladigan qaydnomalar tizimi, xususan, Transmission Control Protocol (TCP), File Transfer Protocol (FTP) ichida IP muhim qaydnomalardan biri hisoblanadi.
Internet rivojlanishining dastlabki bosqichida uni, asosan, AQSH mudofaa departamenti mablagʻ bilan taʼminlagan. 70-yillar oxiriga kelib esa, asosan, uch taʼminlash manbai ajralib turdi: xukumat, un-tlar va tadqiqot laboratoriyalari (shu jumladan mustaqillari ham).
80-yillarda Internet oʻziga xos tarzda universal koʻlamlargacha rivojlana boshladi. Oʻsha davrda Internet vositasida uzatiladigan informatsiyaning oʻsishi "oyiga 20 foizdan koʻpaytirib borish" shiori ostida bordi. Mac, AQSH ning asosiy tarmogʻi bir sekundda 165 mln. bayt informatsiyani qayta ishlaydi va uzatadi. Bu surʼat bir sekundda "Brittanika" ensiklopediyasi"ni uzatish uchun yetarli. 80-yillar oʻrtalarida Internetni jamoat va tijorat tarmoklariga ulash natijasida Internet tizimi ham koʻlam, ham sifat jihatidan rivojlandi. 90-yillarda Internet tizimini boshqarish borasida tub oʻzgarishlar yuz berdi.
Internet standartlar tizimi hisoblanadi. U oʻz faoliyatida oʻzini oʻzi rostlab turish, oʻzini oʻzi boshqarish falsafasiga rioya qilib foliyat yuritadi. Hozirgacha uni boshqarib turadigan yagona tashkilot yoʻq. Uning faoliyatiga doir qoidalar kirish mezonlari sifatida ishlab chiqilgan. Texnik masalalar esa "Internet Engineering Forse (IETL) kompaniyasining faol ishtirokida hal qilinadi, barcha standartlar "Internet Architecture Board" (IAB) kompaniyasi tomonidan qabul qilinadi. 20-asrning oxirgi oʻn yilligida Internet tizimi beqiyos darajada oʻsdi. Agar 80-yillar oxirida Internet tizimiga taalluqli 28000 dan ortiq asosiy kompyuterlar faoliyat koʻrsatgan boʻlsa, 90-yillar oxiriga kelib ularning soni oʻnlarcha mln.gayetdi. Internet xizmatidan foydalanuvchilar soni butun yer yuzi boʻyicha 160 mln. kishini tashkil qildi (1999).
Shveysariyadagi yadro tadqiqotlari markazlaridan biri multi-media tizimining tarqoq kompyuterlarini yagona tarmoqqa "bogʻlash"ning ancha takomillashgan usulini ishlab chikdi. U "World Wide Web" ("Jahon oʻrgimchak uyasi") tizimida oʻz aksini topdi. Bu tizim Internetni oʻziga xos ommaviy axborot vositasiga aylantirdi hamda u informatsiya texnologiyalari, radio eshittirish va telekommunikatsiya imkoniyatlariga ega boʻldi. Endi Internet faqat matnni emas, balki tasvirni, suratlarni, rasmlarni, tovush va videotasvirlarni ham uzatishga, voqea yuz berayotgan joydan toʻgʻridantoʻgʻri olib berishga ham qodir.
Internet barcha anʼanaviy informatsiya tizimlari – telekommunikatsiya, teleradioeshittirish, informatsiyalarni xalqaro miqyosda faol almashtirish va h. k.ning texnologik imkoniyatlarni uygʻunlashtirib qoʻllanganligi uchun u bir necha vazifani – informatsiya va bilimlar manbai; ommaviy axborot vositasi, insoniyat faoliyatining barcha sohalari (shu jumladan, taʼlim-tar-biya, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, sayyohlik va h. k.) ga taal-luqli informatsiya xizmatlari tizimi; istiqbolli bozor va milliy kom-paniyalarning xalqaro informatsiya maydoni va jahon bozoriga eng tejamli va tezkor usulda qoʻshilish imko-nini beradigan vosita vazifasini oʻtaydi.

43.Elеktron jadvaliga ma'lumotlarni kiritish va taxrirlash

Excel elektron jadvalidagi hujayralarga uchta turdagi ma'lumotlarni kiritish mumkin: matn, raqam, formula... Ma'lumotlar to'g'ridan-to'g'ri joriy katakka yoki formulalar qatoriga kiritiladi. Har qanday holatda, kiritilgan ma'lumotlar hujayrada ham, formulalar qatorida ham ko'rsatiladi.

Ma'lumotlarni kiritishning umumiy qoidalari

 Hujayrani tanlang.
 Klaviaturadan ma'lumotlarni to'g'ridan-to'g'ri hujayra yoki formulalar qatoriga kiriting.
 Kirishingizni tasdiqlang. Kirishingizni uchta usuldan biri bilan tasdiqlashingiz mumkin: tugmani bosing Kirish yoki Tab; tugmasini bosing Kiritish formulalar qatorida (tasdiq belgisi); varaqdagi boshqa katakchani tanlang (formulalarni kiritishda foydalanilmaydi).Agar siz noto'g'ri belgi kiritsangiz, uni o'chirishingiz mumkin. Matn kursorining chap tomonidagi belgini o'chirish uchun tugmani bosing Orqa bo'shliq Ma'lumotlarni kiritishda siz klaviatura tugmalari yordamida matn kursorini katakka o'tkaza olmaysiz. Buni faqat sichqoncha yordamida amalga oshirish mumkin. Sichqoncha kursorini olib keling va sichqonchaning chap tugmasi bilan bir marta bosing.Yacheykaga ma'lumotlarni kiritishni rad etish uchun tugmani bosing. Esc yoki tugma Bekor qilish(xoch) formulalar qatoridagi katakchada 32 767 tagacha belgi bo'lishi mumkin. Formulalar bundan mustasno. Formulaning rekord uzunligi 8192 belgidan iborat. Matn ma'lumotlari ixtiyoriy uzunlikdagi belgilar qatoridir. Excel tomonidan raqam yoki formula sifatida talqin qilinishi mumkin bo'lmagan har qanday narsa dastur tomonidan matn sifatida talqin qilinadi. Matn ma'lumotlari avtomatik ravishda katakchaning chap tomoniga tekislanadi. Matn katak kengligidan uzunroq bo'lsa, uning bir qismi bo'sh bo'lsa, qo'shni katakchada ko'rsatiladi. Aks holda, matn "kesilgan" - bu holda siz ustun kengligini oshirishingiz mumkin. Matnni bir necha qatorga joylashtiring bitta hujayra Ikkita usul mavjud: Matn kiritishda siz defis (-) tugmachasi yordamida so'zlarni tire qilib bo'lmaydi. Bu ma'lumotlar bilan keyingi ishlarni murakkablashtirishi mumkin (saralash, tanlash va boshqalar). Raqamli ma'lumotlar Butun yoki haqiqiy sonlar. Kasr qismi butun qismdan vergul bilan ajratilishi kerak. Kichkina raqamli klaviaturada raqamlarni yozish eng qulaydir (Num Lock indikatori yoqilgan holda) - klaviaturaning ushbu qismining nuqtasi o'nli kasrga to'g'ri keladi. Raqamlar avtomatik ravishda katakning o'ng tomoniga tekislanadi.Raqamni birinchi marta kiritganingizda (ustunlar kengligini o'zgartirishdan oldin) katakchada 11 xonali raqam paydo bo'lishi mumkin. Bunday holda, ustun kengligi avtomatik ravishda oshirilishi mumkin. Agar siz kattaroq raqamni kiritsangiz, raqam ichida ko'rsatiladi eksponentsial Agar ustun kengligi kichraytirilgan bo'lsa va raqam katakka sig'masa, u holda katakchadagi raqam o'rniga #### belgilar ko'rsatiladi. Bunday holda, raqamni formulalar qatorida yoki sichqonchani katak ustiga olib borganingizda ko'rsatma sifatida ko'rish mumkin. Raqamni katakchada ustun kengligini oshirish yoki shrift hajmini kamaytirish orqali ko‘rsatish mumkin.Yacheykaga kiritilishi mumkin bo‘lgan eng katta raqam 9,9999999999999 * 10 307. Raqamlarning aniqligi 15 ta muhim raqam.Siz raqamlarni oddiy kasrlar bilan kiritishingiz mumkin. Klaviaturadan kiritishda sonning butun qismidan oddiy kasr bo'sh joy bilan ajratiladi. Formulalar qatorida kasr o'nlik kasr sifatida ko'rsatiladi  .
Katta raqamlarni ifodalash qulayligi uchun kiritishda raqamlar guruhlari bo'sh joylar bilan ajratilishi mumkin. Masalan, 12345678 raqamini 12 345 678 sifatida kiritish mumkin. Formulalar qatorida raqam raqamlar orasidagi bo'sh joysiz ko'rsatiladi.
Raqamning raqamlar guruhlari (birinchi guruhdan tashqari) uchta raqamni o'z ichiga olishi kerak. Aks holda, hujayradagi ma'lumotlar raqam sifatida qabul qilinmaydi. Ajratuvchi format hujayrada saqlanadi. Hujayra tarkibini tozalab, yangi raqamli ma'lumotlarni (shu jumladan sana va vaqtni) kiritgandan so'ng, belgilangan raqam formati unga avtomatik ravishda qo'llaniladi. Boshqa raqamli ma'lumotlarni kiritish uchun siz hujayra formatini tozalashingiz kerak.Ko'p hollarda siz o'lchamni ko'rsatmasdan raqamlarni kiritishingiz kerak. Aks holda, bunday ma'lumotlar raqam sifatida qabul qilinmaydi. Istisno - bu rublning belgilanishi (siz raqamni, so'ngra nuqta bilan p harfini kiritishingiz kerak), shuningdek foizni (raqamni, keyin esa foiz belgisini kiritishingiz kerak). Rubl va foizlarning belgilanishi hujayrada saqlanadi. Hujayra tarkibini tozalab, boshqa raqamni kiritgandan so'ng, belgilangan belgi avtomatik ravishda unga qo'llaniladi. Boshqa raqamli ma'lumotlarni kiritish uchun siz hujayra formatini tozalashingiz kerak.Ba'zi hollarda siz raqamlarni kiritishingiz kerak, ular aslida matn bo'lib, raqamlar sifatida tan olinmasligi kerak. Bu, masalan, bank hisob raqamlari, telefon raqamlari, kodlar va maqolalar, pochta indekslari, uy va kvartira raqamlari va boshqalar bo'lishi mumkin. Microsoft Excel avtomatik ravishda bunday raqamlarga matn formati tayinlanadi, raqamdan oldin siz apostrofni (") kiritishingiz kerak. Bu belgi faqat formulalar qatorida ko'rinadi, lekin katakchada ko'rinmaydi. Bunday katak yuqori chap burchakda belgilanadi. yashil uchburchak bilan.Bunday katak tanlanganda chap tomonda tugma paydo bo'lishi mumkin Xato manbai... Agar siz raqamdan oldin apostrofni ataylab kiritgan bo'lsangiz, tugmani bosishingiz va buyruqni tanlashingiz kerak Oʻtkazib yuborish xatosi... Agar raqam oldidagi apostrof xatolik bilan kiritilgan bo'lsa, siz tugmani bosishingiz va buyruqni tanlashingiz kerak. Raqamga aylantirish.
Raqamli ma'lumotlar bir nechta formatlarga, jumladan formatlarga ega sana va Vaqt.
Microsoft Excel 1900 yil 1 yanvardan boshlab sanalarni qabul qiladi. 1900 yil 1 yanvargacha bo'lgan sanalar matn sifatida qabul qilinadi. Mumkin bo'lgan eng katta sana 9999 yil 31 dekabr. O'zboshimchalik sanasi quyidagi tartibda kiritilishi kerak: oyning kuni, oy, yil. Nuqta (.), defis (-), kasr (/) ajratuvchi sifatida ishlatilishi mumkin. Bunday holda, barcha ma'lumotlar raqamli shaklda kiritiladi. Oxirida nuqta yo'q. Masalan, klaviaturadan 1918 yil 12 avgust sanasini kiritish uchun katakka kiriting:
 12.08.1918 yoki
 12-8-1918 yoki
 12/8/1918.Yilga kirayotganda, agar biz 1930 yil 1 yanvardan 2029 yil 31 dekabrgacha bo'lgan sanalar haqida gapiradigan bo'lsak, o'zingizni ikki raqam bilan cheklashingiz mumkin. Masalan, klaviaturadan 1961 yil 12 aprel sanasini kiritish uchun katakka kiriting:
 12.4.61 yoki
 12-4-61 yoki
 12/4/61.Sanalar uchun joriy o'n yillik yilni bitta raqam bilan belgilash mumkin. Masalan, klaviaturadan 2002 yil 2 noyabr sanasini kiritish uchun katakka kiritish kifoya:
 2.11.2 yoki
 2-11-2 yoki
 2/11/2.Kirish usulidan qat'i nazar, dastlab hujayradagi sana ko'rsatiladi to'liq format sanani kiritishda joriy yil bir xil ajratgichlar yordamida faqat oy va oyning kunini kiritish bilan cheklashingiz mumkin. Masalan, joriy yilning 2-noyabr sanasini klaviaturadan katakchaga kiritish uchun quyidagilarni kiritish kifoya:
 2.11 yoki
 2-11 yoki
 2/11.
Ammo keyin hujayradagi sana dastlab qisqa formatda ko'rsatiladi
Joriy sanani tugmalar birikmasi bilan kiritish mumkin Ctrl + Shift + 4.
Kirish usuli va keyingi formatlashdan qat'i nazar, formulalar panelidagi sana har doim to'liq formatda ko'rsatiladi: DD.MM.YYYY.
Vaqtni ushbu tartibda kiritish kerak: soat, daqiqa, soniya. Biroq, soniyalarni kiritish shart emas. Ajratuvchi sifatida ikki nuqta (:) dan foydalaning. Oxirida nuqta yo'q. Masalan, katakka 14 soat 12 daqiqa 00 soniya vaqtini kiritish uchun: 14:12 ni kiritish kifoya.
Kun vaqtini 12 soatlik formatda ko'rsatish uchun vaqt qiymatidan bo'sh joy bilan ajratilgan a yoki p harfini (inglizcha klaviatura tartibida talab qilinadi) kiriting, masalan, 9:00 p. Kiritilgandan so'ng, vaqt PM belgisi bilan ko'rsatiladi
Joriy vaqtni kiritish uchun siz Ctrl + Shift + 6 tugmalar birikmasini bosishingiz mumkin.
Hujayra sana va vaqtni o'z ichiga olishi mumkin. Buni amalga oshirish uchun siz sanani kiritishingiz, bo'sh joyni kiritishingiz va keyin vaqtni kiritishingiz kerak. Siz teskari tartibda ham kiritishingiz mumkin: birinchi navbatda vaqt, keyin esa sana, lekin bo'sh joy talab qilinishi kerak.
Sana (vaqt) formati katakchada saqlanadi. Hujayra tarkibini tozalash va boshqa raqamli ma'lumotlarni kiritgandan so'ng, u avtomatik ravishda sana (vaqt) shaklini oladi. Boshqa raqamli ma'lumotlarni kiritish uchun siz hujayra formatini tozalashingiz kerak.