303-guruh talabasi muhammadiyeva munisaning o‘zbek terminologiyasi fanidan tayyorlagan taqdimoti

“sanglox”lug‘ati

Alisher Navoiy asarlari bo‘yicha yozilgan lug‘atlarning eng kattasi “Sangloh”dir. Muallifi turkiy xalqlarning afshar urug‘idan chiqqan astrobodlik Mirza Mehdixon. U Eron shohi Nodirshohning kotibi edi. Lug‘at tuzishdan maqsadi shoir asarlarida uchraydigan qiyin so‘zlar ma’nosini forsiyzabon xalqlarga ochib berish edi. Shuning uchun u lug‘atni “Sangloh”, ya’ni toshli yer, toshloq deb atadi.

Lug‘atda Alisher Navoiy asarlarida uchrovchi juda ko‘p nodir so‘zlar ma’nosi ochib berilgan. Bunday so‘zlar boshqa lug‘atlarda uchramaydi. Shulardan biri “qadam tashlash, yurish” ma’nosidagi mangish so‘zi quyidagicha izohlanadi: mangish – nun ustida sukun, forsiy “k”, ya’ni “g” kasrali, ma’nosi xirom va raftor qadam tashlamoq, chunonchi, “Layli va Majnun”da uchraydi: Bir - bir mangishda yuz latofat, Yo‘q yo‘qki sochib jahonga ofat.
Sangloh” lug‘atida mo‘g‘ul, fors, arab va boshqa tillardan o‘zlashgan 970 ga yaqin leksik birliklar mavjud. Muallifning o‘zi tomonidan mo‘g‘ulcha deb belgilangan so‘zlar yuzdan oshadi.
“Lug’ati turkiy”
Boburiylar Hindistonda o‘z ona tili – o‘zbek tilini unutib yubormaslik maqsadida olimlarga turli qo‘llanma va lug‘atlar tuzishni buyurdilar. Shoh Jahonning o‘g‘li Avrangzeb buyrug‘i bilan Fazlullaxon Barlos tomonidan tuzilgan “Lug‘ati turkiy” shular jumlasidan. Uning qo‘lyozma nusxasi Britaniya muzeyida saqlanmoqda
Fazlullaxon Barlos lug‘atdagi so‘zlarni joylashtirishda o‘zbek tilining ichki xususiyatlaridan kelib chiqadi. Fe’llarni 13 harfga, ismlarni 18 harfga bo‘ladi. Arab - fors tillariga xos je, ze, itqi, izg‘i, zod, sod kabi harflar bilan boshlanuvchi so‘zlarga misollar berilmagan
Lug‘atning I qismida o‘zbek tilidagi so‘z va shakl yasovchi qo‘shimchalar haqida umumiy ma’lumot,
II qismida eski o‘zbek tilida ko‘p ishlatilgan fe’llar,
III qismida ot turkumidagi so‘zlar,
IV qismida qabila, meva, g‘alla, hasharot, hayvonot olamiga oid so‘zlar mavzuiy guruhlarga taqsimlanib berilgan.

Hozirgi tilshunoslikda turkiy yaasama yodgorliklar bo’yicha yaratilayotgan lug’atlar.

O’zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining tarixiy leksikologiya va leksikografiya bo’limida atoqli olim E.Fozilov rahbarligi va sharq tillari bilimdonlari Q.Muhiddinov, YU.Shokirov, N.Xo’jaev, J.Lapasov, I.Nosirov, Z.Hamidov, B.Bafoev va boshqalar ishtirokida tuzilgan to’rt jildli «Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug’ati» ilmiy qimmati nihoyatda baland nashrlar sirasidandir. Lug’at nafaqat tilshunos olimlarning, balki qadim Sharq tarixi, ilmlari, madaniy merosi bilimdonlarining o’tkir fahmu zakovati samarasi sifatida yuzaga kelgan. Shu jihatdan lug’atning bugungi kundagi amaliy qimmati ham yuksak.