30. Cho’kindi jinslarni tasvirlash Siniq (klastik) jinslar

Sul’fat va galoidli jinslar.
Sul’fatli va galoidli jinslarning hosil bo'lish sharoitlari bir-biriga 
o'xshash bo'lib tarkibi turlichadir. Bu jinslar orasida toshtuz, gips va angidridlar keng tarqalgan. 
Toshtuz (galit) jinslarda to'la donador, kristallangan yoki yaxlit quyma ko'rinishda uchraydi. 
Uning rangidagi aralashmalarga qarab oq, havorang, pushti, qizil va qora bo'lishi mumkin. Ta'mi 
sho'r, suvda oson eriydi, solishtirma og’irligi 2,1 g/sm
3
. Toshtuz ancha qalin uyumlar va 
aralashmalar ko'rinishida uchraydi. Toshtuz qavatining qalinligi 10-15 m va undan ko'p bo'ladi. 
Toshtuz aralashgan jinslar odatda sho'r bo'ladi va ular nurashga uchraganda jinsning 
yuzasida tuz gardi (sho'ri) hosil bo'ladi. Ko'pincha qumlar, gil va tuproqlar sho'rlanadi. Toshtuz 
ovqat tayyorlashda ishlatilganligidan osh tuzi deb yuritiladi. GIPS tabiatda xuddi toshtuz singari 
donador kristallangan uyumlar ko'rinishida uchraydi. Gips yumshoq, qattiqligi kichik, etalon 
sifatida 2-o'rindadir. Solishtirma og’irligi 2,2-2,4 g/sm
3
. Rangi aralashmalarning tarkibi va 

---

mikdoriga qarab xilma-xil. Toza gips qordek oq, och-kulrang yoki pushti rangda bo'ladi. Gips, 
gil, qumtosh va boshqa xil Cho’kindi jinslar orasida qatlam mayda, siyrak donalar yoki ayrim 
kristallar druzasi (shodasi) shaklida ham ko'p uchraydi. Gips ko'pincha bo'shliqlarda - yoriq, 
g’ovaklarda aylanib yuradigan eritmalardan ajralib chiqadi, shunda o'sha bo'shliqlarning devori 
uning kristallari bilan qoplanadi. Gipsni asosiy qismi qatlamlar hosil qiladi. 
Angidrid. Solishtirma og’irligi 2,9-3,1 g/sm
3
va qattiqligi 2,5-3,0 bo'lib, u kulrang yoki
havorang zich jinsdir. Bu belgilari angidritni boshqa jinslardan ro'yi-rost ajratib turadi. 
Angidridga uning 100-300 metr chuqurlikda uchraydi. Odatda angidritni gidratlanish
jarayoni, ya'ni CaSO
4
(angidrit) molekulasiga ikki molekula suv qo'shilishi tabiiy sharoitlarda 
juda tez sodir bo'ladi, natijada gips СаSO
4
· 2Н
2
О hosil bo'ladi. Bunday vaqtlarda jinsning hajmi 
kengayib burmalanadi va g’ijimlangan qat-qatli tekstura hosil bo'ladi. 
Angidrit ayrim hollarda gips va toshtuz kabi hosil bo'ladi, ya'ni sho'r suvli qo'ltiq va 
ko'llarda, ikkinchidan ekzogen sharoitda o'z tarkibidan ikki molekula suvni yo'qotishdan, 
shuningdek tuz hosil qilguvchi maxsus suv havzalarida hosil bo'ladi.