3 ЎҚув-услубий мажмуанинг таркибий тузилиши

129 
 
6.4-чизма. Харид тўғрисида қарор қабул қилиш босқичлари 
Харид жараёни олди-сотди жараёнидан анча олдин бошланиши сабабли 
маркетинг тактик режасининг мақсади ушбу босқичлардан ҳар бирига кириб бориш 
ва харидорнинг хатти-ҳаракатларини фирма учун керак бўлган томонга 
йўналтиришдан иборат. 
Янги товарларни харид қилиш тўғрисида қарор қабул қилишнинг ўзига хос 
хусусияти шундан келиб чиқадики, харидорлар, одатда, товар тўғрисида етарлича 
маълумотга эга бўлмайдилар. Шунинг учун бу ҳолда қуйидаги босқичлар қўшилади: 
хабардорлик, қизиқиш, татиб кўриш. Шуни ҳам назарда тутиш керакки, одамлар 
янгиликларга турлича муносабатда бўлади — баъзилари уларни дарҳол қабул қилади, 
бошқалар бу жиҳатдан анча орқада қолади. 
Янги товар маркетингининг тактикаси уни 50% харидорлардан кўпи қабул 
қилмаслигини, қолган қисми учун эса турли маркетинг воситаларидан фойдаланиб 
курашиш керак бўлишини ҳисобга олиши керак. 
Рақобат ва товарнинг рақобатбардошлиги маркетингнинг тактик режасини 
шакллантиришнинг муҳим омили ҳисобланади. Бозорда бир нечта сотувчи бўлгандан 
кейин, табиийки, улар ўртасида рақобат, харидор учун кураш бошланади. Бу 
курашнинг муваффақияти, асосан, у қанчалик ташкиллаштирилган ва саводли олиб 
борилишига боғлиқ бўлади. 
 
6.4. Маркетинг назоратини амалга ошириш 
 
Маркетинг назорати
— бу маркетинг стратегиялари ва режаларининг 
натижаларини ўлчаш ва баҳолаш, маркетинг мақсадларига эришишни таъминловчи 
ўзгартирувчи ҳаракатларни бажариш бўйича тадбирлар комплексига айтилади. 
Корхоналар фаолияти амалиётида асосан назоратнинг қуйидаги турлари 
қўлланилади: -йиллик режалар назорати, даромадлилик назорати, самарадорлик 
назорати ва стратегик назорат (6.2-жадвал). 
Йиллик режалар
сотилишлар ҳажмлари, бозор улуши, маркетинг харажатлари 
ва сотилишлар ҳажми ўртасидаги нисбат, молия таҳлили ёрдамида назорат қилинади. 
Шу билан бир қаторда корхонанинг товарлари ҳақидаги истеъмолчилар фикри ҳам 
ўрганилади. 
Сотилишларнинг таҳлили турли маҳсулотларнинг турли бозорларда ҳақиқий 
сотилиш ҳажмини бу соҳада қўйилган вазифаларга нисбатини ўлчаш ва баҳолаш 
мақсадида амалга оширилади. Бозор улушининг таҳлили корхонанинг рақобатчиларга 
нисбатан бозордаги ҳолатини аниқлаш мақсадида амалга оширилади. 
Маркетинг харажатлари ва сотилишлар ҳажми харажатлари қуйидаги 
кўрсаткичлардан иборат: савдо агентлари фаолиятининг харажатлари сотилишлар 
ҳажмига нисбати; реклама харажатларининг сотилишлар ҳажмига нисбати; сотишни 
рағбатлантириш харажатларининг сотилишлар ҳажмига ва сотиш бўлимларининг 
маъмурий харажатлари сотилишлар ҳажмига нисбати. Маркетинг харажатлари ва 
сотилишлар ҳажми ўртасидаги муносабатни таҳлил қилиш ҳақида гапирсак, у 
корхонага маркетинг харажатларининг самарадорлигини баҳолашга ва уларнинг энг 
қулай катталигини аниқлашга имкон беради. 
Таҳлилнинг миқдор турлари билан бир вақтда сифат ўлчашларни ҳам олиб 
бориш керак. Уларнинг натижалари раҳбариятни сотилишлар ҳажмида рўй бериши 

---

130 
мумкин бўлган ўзгаришлар тўғрисида огоҳ этиши мумкин. Гап истеъмолчилар, 
дилерлар ва бозорнинг бошқа субъектларининг фикри ва муносабатини ўрганиш 
ҳақида бормоқда. Бунда истеъмолчиларнинг оғзаки ва ёзма шикоятлари синчиклаб 
ўрганилади, махсус истеъмолчилар панеллари тузилади, истеъмолчиларнинг қисқа 
муддатли тадқиқотлари олиб борилади.