3 ЎҚув-услубий мажмуанинг таркибий тузилиши

88 
Динамик дастурлаш - 
экстремал масаланинг ечими бир неча босқичлардан 
иборат бўлиб, ҳар бир олдинги босқичнинг ечими кейинги босқичлар учун бошланғич 
маълумотлар сифатида фойдаланилади. 
Баланс ёки мувозанат ҳолатидаги моделлар ишлаб чиқариш топшириқларини 
белгилашга баъзи масалаларни ҳал этишга ёрдам беради. Маҳсулотнинг айрим ишлаб 
чиқариш тармоғи билан боғлиқлигини аниқлаш моделлари, тармоқлараро 
боғланишларни ифодалайдиган моделлар, маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва 
тақсимлаш моделлари, капитал жамғарма баланслари каби моделлар шулар 
жумласидандир.
Бу моделларда ишлаб чиқаришнинг оптимал мақсади топилмайди, улардан 
меҳнат, моддий ва табиий ресурсларнинг ишлаб чиқаришга аниқ сарфланиши асослаб 
бериш учун фойдаланилади. 
Оптимал моделлар, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш да уларнинг оптимал 
вариантини топишга хизмат қилади. Бошқача қилиб айтганда, улар оптималлик 
мезонлари бўйича мақсад функциясига максимал ёки минимал қиймат бера олади. 
Оптималлаштирувчи моделлари икки қисмдан иборат: 
1) 
чекланишлар тизимлари ёки иқтисодий тизим ўзгаришини шарт-шароитлари; 
2) 
оптималлик мезони (мақсад функцияси). Бу мезон иқтисодий тизим мумкин 
бўлган ҳолатининг самарадорлик даражасини аниқлаш, таққослаш ва ундан энг 
қулайини танлаш учун ишлатилади. 
Функционал
(ёки кибернетик) моделларинг асосий вазифаси объект моҳиятини 
намоён бўлишининг муҳим кўринишлари бўлган фаолият, ишлаш жараёни, хулқи 
орқали аниқлашдир. Бунда ички структура ўрганилмайди, ички стуктура ҳақидаги 
аҳборотда эса фойдаланилмайди. Функционал модел образи қилиб “қора қути”ни 
олиш мумкин. Бунда (A ҳақидаги аҳборотдан фойдаланмай) “кириш” X қийматини 
бериб, “чиқиш” Y қийматини олиш мумкин. Функционал модел қуриш X ва Y ни 
боғловчи D операторни топиш демакдир: 
Y=D(X)
(1) 
Структуравий моделлар объектнинг ички тўзимини яъни унинг асосий ташкил 
этувчи қисмлар, ички параметрлари, уларнинг “кириш” ва “чиқиш” билан алоқалари 
ва ҳоказоларни акс эттиради. 
Структуравий моделларнинг қуйидаги 2 тури кенг тарқалгандир: 
1. 
Барча ноъмалумлар объектнинг ташқи шартлари ва ички параметрларининг 
функцияси кўринишида тасвирланади:
y
i
=f
i
(A,X), y

J
. 
(2) 
2. 
Номаълумларбиргаликда
i
-турдагимуносабатлартизимиасосидааниқланади 
(тенгламалар, тенгсизликларва ҳоказо) 

i
(
A
, 
X
, 
Y
)=0,
i

I
(3) 
Функционал ва структуравий моделлар бир-бирини тўлдиради. Бир томондан 
функционал моделларни ўрганишда объект ички структураси ҳақида гипотезалар 
юзага келади ва структуравий моделлаштиришга йўл очади. Иккинчи томонидан эса 
структуравий моделлар таҳлили объектнинг ташқи шартлар ўзгаришига муносабати 
ҳақида аҳборот беради. 
Моделлаштириш жараёнинг моҳияти 3.3-расмда келтирилган. 

---