3-tema. Isbilermenlik hám kichi biznes boshqariwi, onin turleri reje

3-TEMA. ISBILERMENLIK HÁM KICHI BIZNES BOSHQARIWI, ONIN TURLERI
REJE:
3. 1. Kishi biznes hám isbilermenlik túsinikleri, olardıń mánisi hám mazmunı
3. 2. Kishi biznes hám isbilermenlik iskerliginiń ekonomikalıq, social hám huqıqıy tiykarları
3. 3. Kishi biznes hám isbilermenlik ortalıǵı hám oǵan tásir etiwshi faktorlar
3. 4. Kishi biznes hám isbilermenlik iskerligin rawajlandırıwdıń maqseti hám wazıypaları
3. 5. Ózbekstanda kishi biznes hám isbilermenlik iskerligin rawajlandırıw baǵdarları


3. 1. Kishi biznes hám isbilermenlik túsinikleri, olardıń mánisi hám mazmunı
Bazar munasábetleri sharayatında ekonomikanı rawajlandırıwdıń tiykarǵı faktorlarınan biri kishi biznes hám isbilermenlik iskerligin rawajlandırıw bolıp tabıladı. Kishi biznes hám isbilermenlik túsiniklerin házirgi mánisinde birinshi bolıp XvII ásir aqırı hám XvIII ásir baslarında ingliz ekonomistsi Richard Kantilon qollaǵan edi. Onıń pikrine qaraǵanda, isbilermen táwekelshilik sharayatında iskerlik kórsetiwshi kisi bolıp tabıladı. Sol sebepten ol jer hám miynet faktorın ekonomikalıq párawanlıqtı belgilep beretuǵın baylıq dáregi dep bilgen. Keyinirek, XvIII ásirdiń aqırı hám XIX ásirdiń basında ataqlı frantsuz ekonomistsi J. B. Sey (1767-1832) «Siyasiy ekonomika qollanbası» kitabında (1803 y.) isbilermenlik iskerligin óndiristiń úsh eski faktorları - jer, kapital, miynettiń pútinligi dep tariyplagan edi.
XIX-XX ásirler shegaralarında isbilermenlik institutınıń áhmiyeti hám rolin kópshilik anglay basladı. Frantsuz ekonomistsi Andre Marshall (1907-1968 yy.) birinshi bolıp óndiristiń ush faktorına (er, kapital, miynet) tórtinshi faktor - shólkemlestiriw faktorın qosdı. Sol waqıttan baslap isbilermenlik túsinigi hám sol tarawda alıp barılatuǵın jumıslar kólemi keńeyip barıp atır.
Amerikalıq ekonomist J. B. Klark (1847-1938) J. B. Seyning «uchlik formulasıga» bir az ózgertiw kirgizdi. Onıń pikrine qaraǵanda, óndiriste mudam tórt faktor qatnasadı :
1) kapital;
2) ishlab shıǵarıw quralları hám jer;
3) tadbirkorlik iskerligi;
4) ishchining miyneti.
Amerikalıq alım R. Xizrich, «Isbilermenlik óz ma`nisine iye bolǵan qanday da jańa zattı jaratıw procesi, isbilermen bolsa onıń ushın barlıq zárúr waqıtı hám kúnin sarplaytuǵın, barlıq finanslıq, psixologiyalıq jáne social qawip-xaterdi ózine alıp, ornına sıylıq retinde pul hám erisilgen jetiskenliginen qánaatlanıwshı shaxs»,- dep aytıp otedi.
Ingliz professorı A. Xoskin bolsa «ishni óz esabınan alıp baratuǵın, biznesti basqarıw menen shaxsan shuǵıllanatuǵın hám kerekli qurallar menen támiyinleniw ushın jeke juwapkerlikke iye, qarardı ǵárezsiz qabıl etiwshi shaxs jalǵız tártip degi isbilermen boladı»,- dep anıqlama beredi.
Búgingi kúnde isbilermenlik teoriyasın rawajlandırıwdıń tórtew basqıshı bar.
Isbilermenlikti payda bolıwınıń úshinshi basqıshı isbilermenliktiń bólek jeke sapaları : 1. Ekonomikalıq jáne social jaǵdaydıń ózgeriwinde tuwrı jol tapa biliw qábileti, 2. Basqarıw qararların tańlaw hám qabıllawda ǵárezsizlik, 3. Basqarıw qábiletleriniń tolıq kórinetuǵın bolıwı menen tariyplanadi.
Isbilermenlik teoriyasınıń rawajlanıwındaǵı házirgi basqıshnı tórtinshi basqıshqa kirgiziw múmkin. Onıń payda bolıwın isbilermen háreketin analiz qılıw daǵı basqarıw aspektiga kóshiriliwi menen baylanıstıradılar. Bul házirgi waqıtta teoriyada isbilermenlik máseleleri analizi kóplegen óz-ara baylanıslı pánler sheńberinde alıp barılıwın ańlatadı.
Sonday etip, isbilermenlik - bul ekonomikalıq iskerliginiń bólek túri bolıp, onıń zamirida ǵárezsiz ǵayrat, juwapkerlik, isbilermenlik ideyasına tiykarlanǵan, payda alıwǵa jóneltirilgen, maqsetke muwapıq iskerlik jatadı.
Isbilermenlik ekonomikalıq aktivliktiń bólek túri bolıp, onıń baslanǵısh basqıshı, ádetde, pikirlew iskerligi yamasa onıń nátiyjesi menen baylanısqan boladı, tek ol keyin materiallıq formanı aladı.
Isbilermendiń tiykarǵı maqseti - óz qarıydarlarına ıyelew jolında tavarǵa bolǵan mútajlikti anıqlawdan ibarat esaplanadi. Isbilermen óz qarıydarların qáliplestiriwde tómendegi tiykarǵı faktorlardı esapqa alıwı kerek:
• tovarning jańalıǵı jáne onıń qarıydar mápine sáykes keliwi;
• tovar yamasa xızmetlerdiń sapası ;
• tovar yamasa xızmetlerdiń bahası ;
• tovarning universallıq dárejesi;
• tovarning sırtqı kórinisi, onıń qarıydar talabına sáykesligi;
• sotuvdan keyingi servis xızmetlerinen paydalanıw múmkinshiligi;
• tovarning qabıl etilgen ulıwma yamasa mámleket standartlarına sáykesligi;
• tovarlar hám xızmetler reklamasınıń ózine tartatuǵınliligi, qarıydar dıqqatın ózine tartıwı hám taǵı basqa.
Isbilermendiń jeke qásiyetleri, qábiletleri, múmkinshilikleri hám jumısqa tiyisli sapaları isbilermenliktiń háreketlendiriwshi kúshi boladı. Isbilermendiń jumısqa tiyisli sapaları tómendegi principlerge tıykarlanıwı kerek:
birinshiden, bazardıń tovarlar hám xızmetler menen támiyinleniw dárejesin analiz qılıw jolı menen ekonomikalıq xojalıq sistemasında óz ornın tabıwı ;
ekinshiden, jeke islep shıǵarıw strukturasın jaratılıwma tayınlıq qábileti;
úshinshiden, marketing izertlewleri nátiyjelerinen kelip shıqqan halda, dáslepki isbilermenlik esap -kitapların ámelge asırıwı ;
tórtinshiden, isbilermenlik joybarın ámelge asırıwda basshılıqtı tuwrı jolǵa quyılıw qábileti;
besinshiden, jańa texnikalıq, texnologiyalıq ideyanı birinshi bolıp turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiw hám de bul ideyadan ámelde paydalanıw, odan qanday juwmaqlawshı nátiyje, ónim yamasa xızmetler alıw múmkinligin oyda sawlelendire alıwı.
Isbilermenliktiń taǵı bir zárúrli ózgesheligi islep shıǵarıw processinde jańa ideyalardıń ámelge asırılıwı bazar tárepinen qanday qabıl etiliwin aldınan kóre biliw qábiletinde kórinetuǵın boladı. Sol tárepten qaraǵanda, jańalıqtı bazarda qollanıw etiw hám qarıydardıń juwabın bir processga birlestira alıw isbilermen tabıslı bolıwınıń girewi bolıp tabıladı.
Juwmaq etip aytqanda, búgingi sharayatta «tadbirkor» túsinigi «menejer» túsinigine júdá jaqın turadı. Usınıń menen birge, isbilermen mal-múlkli bolsa, menejer basqarıwshı bolıp tabıladı. Ámelde bolsa, kópshilik múlk iyeleri menejer funktsiyasın atqaradı, qatar menejerler bolsa ózleri basqarib turǵan islep shıǵarıw kárxanalarına iye bolıp qalıp atır.
«Isbilermenlik» túsinigi isbilermendiń entsiklopedik sózliginde tómendegishe tariyplanadi:
Isbilermenlik - (ingl. enterprice) jeke dáramat, payda alıwǵa qaratılǵan puqaralardıń ǵárezsiz iskerligi. Bul iskerlik óz atınan, óz múlkshilik juwapkerligi hám yuridikalıq shaxstıń yuridikalıq juwapkerligi ornına ámelge asıriladı. Isbilermen nızam tárepinen qadaǵan etnmagan barlıq xojalıq iskerligi, sonday-aq, dáldalshılıq, satıw, satıp alıw, máslahát beriw, qımbat bahalı qaǵazlar menen jumıs aparıw menen shuǵıllanıwı múmkin.