|
3. 4. Kishi biznes hám isbilermenlik iskerligin rawajlandırıwdıń maqseti hám wazıypaları
Ózbekstanda keń kólemli bazar ózgerislerin ámelge asırıw processinde mal-múlkli shaxslar sheńberi keńeyip barıp atır. Búgingi kúnde mámleketimizde islep shıǵarılıp atırǵan jalpı ishki ónimdiń derlik 80 procenti, sanaat ónimleriniń 78 procentinen aslamı, awıl xojalıǵı hám usaqlap satıw sawda aylanbasınıń derlik barlıq ónimleri mámleketlik emes sektorı úlesine tuwrı kelip atır.
Xaqiqiy mal-múlkli óz tábiyaatına kóre aqılǵa say jumıs aparıwı hám ózine qarawlı mulkni kóbeytiwge háreket etiwi kerek. Nabada, sonday bolmasa, sonday eken, buyım-mulkni ıqtıyar etiwshi sub'ekt yamasa ózin mal-múlkli dep esaplamaydı, yamasa óziniń huqıqların zárúr kepilliklerge iye emes dep esaplaydı, yamasa buyım-múlk jańa iyesine saqlaw hám kóbeytiw principlerıge ulıwma járdem bermeytuǵın shártler menen tekkan boladı. Usınıń sebepinen, múlk huqıqı nızam menen qorǵawlanǵan bolıpǵana qalmastan, ol jámiyettegi barlıq munasábetler sisteması menen ámelde támiyinlengen bolıwı kerek. Múlk iyeleri klası ámeldegi buyım-múlk hám dáramatlar tiykarında, sonday-aq :
- fondlardı qımbatlı qaǵazlarǵa salıw, sonıń menen birge, jeke shaxslarǵa qarawlı kóshpelis múlkten hám basqa buyım-múlkten paydalanıw jolı menen;
- mámleketke qarawlı buyım-mulkni (auktsionlarda hám tańlaw tiykarında ), sonıń menen birge jekelashtirilayotgan kárxanalar aktsiyaların satıp alıw arqalı mulkni mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw hám jekelestiriw nátiyjesinde;
- yuridikalıq shaxs tashkil etpegen halda hám kárxanalar ochmagan halda jalǵız tártip degi miynet iskerligin hám isbilermenlikti rawajlandırıw arqalı qáliplestiredi.
Múlk iyeleri ixtiyoridagi barlıq ob'ektlerdi dáramat alıw maqsetinde paydalanılmaytuǵın ob'ektlerge hám islep shıǵarıw resurslarına ajıratıw múmkin.
Olar gápine tómendegiler kiredi:
a) materiallıq aktivler,
b) finanslıq aktivler, sonday-aq : pul qarjları ; qımbatlı qaǵazlar ;
v) nomoddiy aktivler - intellektuallıq múlk ob'ektleri.
Islep shıǵarıw resurslarınan dáramat alıw hám mulkni kóbeytiw ushın paydalanıladı. Qandayda bir buyım-mulkka iye shaxs mal-múlkli bolıp tabıladı.
Mal-múlkli - materiallıq hám intellektuallıq múlk ob'ektlerine iye bolǵan, olardı ıqtıyar etiw hám olardan óz qálewine qaratıp, sonday-aq dáramat alıw maqsetinde paydalanıw huqıqına iye fizikalıq shaxs bolıp tabıladı.
Múlk iyeleri klası úsh gruppadan ibarat :
- dáramat keltirmeytuǵın hám jeke maqsetlerde paydalanıwǵa mólsherlengen buyım-mulkka iye múlk iyeleri;
- jeke tutınıwǵa mólsherlengen buyım-múlk menen bir qatarda, qosımsha isbilermenlik tabısı yamasa kiritilgen qarjınan dáramat alıw ushın paydalaniletuǵın aktivler (qarjı ) ga iye orta múlk iyeleri;
- iri jeke kárxanalar, firmalarǵa iye hám olardıń iskerliginen úlken dáramat alatuǵın iri múlk iyeleri.
Múlk iyeleri klasın qáliplestiriwdiń tiykarǵı jollarınan biri - bul isbilermenlikti, onıń kishi biznes forması rawajlanıwın támiyinlew úlken áhmiyetke iye. Aktsiyalastırıw keń xalıq ommasini mulkka iyelik etiwge qosıwdıń eń nátiyjeli quralı bolıp tabıladı. Biraq, bul process quramalı, kóp qırlı bolıp, ol bazar ekonomikası sub'ektleriniń máplerine tiyisli esaplanadi. Házir respublika ekonomikasında ashıq túrdegi aktsiyadorlik jámiyetleri júdá keń yoyilgan.
Bul jámiyetlerdiń ustav qarjın shólkemlestiriwde qatnasıw etiwshi úlesler, ádetde, tómendegishe bólistiriledi:
- mámleket úlesi;
- miynet jámááti úlesi;
- shet el serik úlesi;
- fond birjaları hám qımbatlı qaǵazlar bazarlarında, sonday-aq, sırt elde de erkin satıw ushın ajıratılǵan úlesi.
Mámleket hám miynet jámáátlerine qarawlı aktsiyalar paketleri kólemin Mámleket múlk komiteti belgileydi. Puqaralar yamasa yuridikalıq shaxslar tárepinen satıp alınǵan yamasa biypul alınǵan hár qanday aktsiyalar olardıń múlk iyelerii tárepinen nızam sheńberinde hesh bir sheklewsiz satılıwı múmkin. Akiiyalarning qosımsha (ekilemshi) emissiyasi hám olardı jaylastırıw aktsiyadorlik jámiyeti tárepinen ámeldegi nızamlarǵa muwapıq alıp barıladı.
Respublikada mulkni jekelestiriw hám mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw az-azdan, birinen ekinshisine ótiletuǵın úsh basqıshda ámelge asıriladı.
Mulkni mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw hám jekelestiriw boyınsha ijara kárxanaları, kishi, jeke kárxanalar, aktsiyadorlik jámiyetleri, qospa kárxanalar, fermer xojalıqları, kooperativlar hám dıyxan xojalıqları sıyaqlı shólkemlestirilgen-huqıqıy formaları dúzildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
