3-tema: Eń áyyemgi dáwirlerden XIX ásirdiń birinshi yarımına shekem jáhán pedagogika pániniń rawajlanıwı. Ya. A. Komenskiydiń pedagogikalıq teoriyası. XIX ásir ekinshi yarımı – XX ásirde jáhán pedagogika pániniń rawajlanıwı

Pragmatikalıq pedagogika. XIX ásirdiń 90-jıllarına kelip AQShta «pragmatikalıq filosofiya» ideyası payda boldı. Pragmatizmniń teoretikleri ózleriniń bul filosofiyasın idealizm hám materializmnen joqarı turadı, ob’ektiv haqıyqatlıq joq dep esapladı.
Pragmatistler haqıyqatlıqtıń ólshemin tek «payda» dep bilip, ol «ishki qanaatlanıwshılıqtıń» yaki óz-ózinen qanaatlanıwdıń dárejesine baylanıslı, dep túsindiredi. Onıń tárepdarlarınıń biri Amerikalı filosof hám pedogog Djon D’yui (1859-1952) bolıp, ol "instrumentalizmdi" zamanagóy pragmatizmniń bir kórinisi sıpatında túsindirdi. Onıń pikirinshe egerde anıq bir individiumǵa, yamasa adamǵa paydalı bolsa hár qanday ideya, hár qanday teoriya «háreket instrumenti» sıpatında qaralıwı múmkin. Onıń eń joqarǵı idealı – «jaqsı turmıs» boldı. Ol tárbiyada násildiń áhmiyeti úlken dep túsindi. Mektep – bul turmıs, turmıstan úlken mektep joq dep kórsetedi hám anıq bir sabaqlıqtıń, klasstıń, baǵdarlama hám sabaq kestesiniń bolıwına qarsı shıǵadı.
XIX ásirdiń aqırı XX ásir baslarında Rossiyada tálim-tárbiya sisteması ózine tán rawajlana basladı. Jańa oqıw orınları, mektepler ashıldı. Lekin patsha Rossiyası dáwirinde tálim-tárbiya beriwde «ruslastırıw» siyasatı tiykarǵı orınlardıń birin iyeledi. 1870 jılı «Rossiyada jasawshı milleti rus bolmaǵan xalıqlardı bilimlendiriw ilájları» haqqındaǵı Qaǵıyda tastıyıqlandı. Sol waqıttaǵı Rossiyanıń xalıq bilimlendiriw ministri D.A.Tolstoy «Biziń elimizde jasawshı milleti rus bolmaǵan xalıqqa bilim beriwdegi tiykarǵı maqset – olardıń ruslasıwı hám rus xalqına qosılıwı bolıwı tiyis», - dep ashıq-aydın kórsetti.
Jádidshilik háreketi. XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basında kóplegen musılman ellerinde, sonıń ishinde Rossiyanıń musılmanlar jasaytuǵın úlkelerinde jádidshilik háreketi júzege keldi. («Jádid» - arabsha sóz bolıp, «jańa» - degen mánisti ańlatadı). Jádidshilik háreketiniń tiykarın ullı qırım-tatar pedagogı Ismayılbek Gaspirali (Gasprinskiy) saldı. Bul hárekettiń tiykarǵı maqseti musılman ellerindegi ekonomikalıq, sociallıq hám mádeniy rawajlanıwda basqa rawajlanǵan ellerden artta qalıwshılıqtı saplastırıw boldı. Olar bunıń eń tuwrı jolı aǵartıwshılıqtı, mádeniyattı rawajlandırıw dep esapladı hám mekteplerdi reformalap, eski mekteplerdiń ornına «jańa usıldaǵı» mekteplerdi (jádid mekteplerin) shólkemlestiriwdi usındı, hár túrli hayriya jámiyetlerin dúzip, jergilikli jaslar sırt ellerge oqıwǵa jiberildi.
Jádid mektepleri XIX ásirdiń aqırı, XX ásir basına kelip kóplep ashıla basladı. Olardıń burınǵı mekteplerge qaraǵanda kóp ózgeshelikleri boldı. Atap aytqanda klasslar shólkemlestirilip, olar parta, doska h t.b menen támiyinlendi. Eski mekteplerdegi qurı yadlaw menen sheklenetuǵın ayırım pánler ornına dúńyalıq bilim beriwshi sabaqlar kiritildi. Ilimiy didaktikaǵa tiykarlanǵan usıl hám metodlardan paydalanıldı, jańa sabaqlıqlar payda boldı. Jádid mekteplerin shólkemlestiriwde Turkistanda M.Behbudiy, A.Fitrat, M.Abdurashidxanov, A.Avloniy, H.Niyaziy, A.Kadiriy, Qaraqalpaqstan úlkesinde S.Májitov, Qazı Máwlik, M.Sufizada, Yu.Axmedov h t.b. pidayılıq kórsetti.
Jádid mektepleri úlkede aǵartıwshılıqtıń, ilim-bilimniń rawajlanıwına, zamanagóy mekteplerdiń, oqıw orınlarınıń payda bolıwına tiykar jarattı. Belgili dárejede mádeniyattıń, mánawiyattıń ósip-órlewine sebepshi boldı.
Ataqlı rus pedagogı, rus pedagogikası hám xalıq mektepleriniń tiykarın salıwshısı, «Rus oqıtıwshılarınıń oqıtıwshısı» Konstantin Dmitrievich Ushinskiy 1824 jılı 19 fevral’da Tula qalasında duńyaǵa keldi.
Ushinskiy 9 jasına shekem shańaraqta tárbiya alıp, sawatın ashtı. Soń Novgorod Seversk gimnaziyasına oqıwǵa kirip, onı 1840 jılı tabıslı pitkerip shıqtı. Sol jılı Moskva universitetiniń yuridika fakul’tetine oqıwǵa kiredi hám sol dáwirdiń ataqlı professorı Redkinniń basshılıǵı astında tálim aladı.
Ushinski 1845 - jılı Yaroslavl’ liceyine kameral’ (yuridika) pánleri professorı wazıypasın orınlawshı sıpatında jumısqa kiredi. Ol jerde Ushinskiy ózin talantlı pedagog sıpatında kórsete aldı.
K.D.Ushinskiy pedagogikalıq xızmetin ilimiy – dóretiwshilik penen birge qosıp alıp bardı. 1848 – jılı onıń birinshi ilimiy jumısı – «Kameral pánlerdi oqıtıw haqqında» degen shıǵarması basılıp shıqtı. Ol bul shıǵarmalarında joqarı oqıw orınlarındaǵı tálim sistemasına kritikalıq kóz-qarastan qaraydı. Hukimetten oqıw orınlarına erkinlik beriwdi talap etedi, oqıw mazmunın jaqsılaw boyınsha usınısların keltirip ótedi.
Ol talabalarda pánlerge bolǵan qızıǵıwshılıqtı oyatıwǵa, xalıqqa mehir-muxabbatlı etip tárbiyalawǵa háreket etti. Ol talabalardı xalıqtıń turmısın uyreniwge, olardıń awır turmısın jeńilletiwge járdem beriwge shaqırdı. Bul licey basshılarına, reakcion keypiyattaǵı professorlarǵa jaqpadı hám onı quwdalap, «jaman atlı» etip jumıstan bosatadı, ol usı sebepli basqa oqıw orınlarınada jumısqa kire almaydı. Ushinskiy materiallıq jaqtan judá qıynaladı hám ulken qıyınshılıqlar menen ishki isler ministrligine qaraslı mekemelerdiń birine kishi hámeldar bolıp jumısqa ótedi. Ol jerde 4 jıl jumıs isleydi. Biraq Ushinskiydi bul xızmet qanaatlandırmas edi. Ol óziniń eske tusiriwlerinde bul jerde islegen xızmeti haqqında júdá jaman kóz qarasın bildiredi. Onıń barlıq ármanı watanınıń baxıtlı keleshegi ushın xızmet etiw boldı. Ol «ómirimniń birden-bir maqseti óz watanıma múmkinshiligi bolǵanınsha kóbirek payda jetkeriw, men ózimniń putin qabiletimdi usı maqsetke qaratıwım kerek» dep jazadı jas Ushinskiy. Lekin ol úmitsizlikke tuspey kóp kitaplar oqıydı, anglichan tilin uyrenedi, maqala hám kitaplardı rus tiline awdaradı. «Sovremennik», «Biblioteka dlya chteniya» jurnallarında maqalalar járiyalap baradı.
1854-1859 jıllarda ol doslarınıń járdeminde Gatchina jetimler institutına jumısqa kiredi. Ol jerde oqıw tárbiya jumısların jetilistiriw boyınsha bir qansha jumıslar isleydi Ushinskiy 1857 - jıldan baslap «Jurnal dlya vospitaniya» jurnalında maqalaların járiyalay basladı. «Pedagogika ádebiyatının paydası haqqında», «Mekteptiń úsh elementi», «Sociallıq tárbiyada xalıq ruwhı haqqında» atlı h.t.b judá maǵanalı maqalaları rus progessiv pedagogikasına qosılǵan úlken úles boldı.
K.D.Ushinskiy patsha sarayına qaraslı Smol’nıy hasılzada qızlar institutına inspektorlıq hám oqıtıwshılıq lawazımǵa jumısqa shaqırıladı. Ol bul jerde islew menen birge «Bilimlendiriw ministrligi jurnalına» redaktorlıq etedi hám onı kóp ótpey teoriyalıq- metodikalıq jurnalǵa aylandıradı. Onıń pútin dıqqatı pedagogika, didaktika hám psixologiya máselelerine qaratıldı. 1861 jılı onıń «Detskiy mir» («Balalar duńyası») atlı xrestomatiya kitabı basılıp shıqtı.
K.D.Ushinskiydiń Smol’nıy institutında alıp barǵan úlgili jumısları oqıw ornı basshılarına unamaydı. Olar Ushinskiydi dvoryan qızlardan «mujik» tárbiyalamaqshı dep ayıplap, 1862 – jılı jumıstan bosatadı. Pedagogikadan sabaqlıq dúziw hám shet el joqarı oqıw orınlarınıń is tájiriybelerin úyreniw degen báne menen ol shet elge xızmet saparına jiberiledi.
Bul waqıyalar Ushinskiydiń den sawlıǵına keri tásir etti. Soǵan qaramastan ol Germaniya hám Shveycariyadaǵı hayal-qızlar oqıw orınların, balalar baqshaların, mekteplerin puxta hám sın kóz benen uyrendi. 1864 jılı «Rodnoe slovo» (I hám II klasslar ushın) hámde oqıtıwshı hám ata-analarǵa arnalǵan «Rodnoe slovo» ǵa qollanba»sın baspadan shıǵaradı. 1870-jılı «Rodnoe slovo» nıń III klassqa arnalǵan sabaqlıǵı baspadan shıqtı. «Rodnoe slovo» kitabı 1917-jılǵa shekem 146 mártebe qayta basıldı. 1867-jılı ol óziniń pedagogika ilimine qosılǵan úlken úles bolǵan kitabı «Insan – tárbiya predmeti sıpatında» (Pedagogikalıq antropologiyadan tájiriybe») (I – tom) dep atalǵan shıǵarmasın jazıp pitkerdi. 1869 jılı bul kitaptıń II – tomı basılıp shıqtı. Ol óziniń bul shıǵarmasında psixologiyalıq hádiysedeselerdi alıp tekserdi hám psixologiyanı adam anatomiyası hám fiziologiyası menen baylanıstırdı. Ushinskiy balalar psixologiyası menen tálim – tárbiya psixologiyasın izzertlewge tiykar salǵan psixolog esaplanadı.
Tárbiyanıń xalıqshıllıǵı haqqındaǵı pikir Ushinskiydiń pedagogikalıq teoriyasınıń eń tiykarǵı ideyası esaplanadı. Onıń pikirinshe keń mániste alınǵan pedagogika tálim – tárbiya tájiriybeleriniń ulıwmalastırılǵan juwmaǵı bolıwı, filosofiyaǵa tiykarlanıwı, bir neshe pánler – anatomiya, fiziologiya, psixologiya, tariyx h.t.b maǵlıwmatlarına tayanıwı tiyis.
Ushinskiy xalıq mánine tiykarlanǵan tárbiya sisteması balalarda watansúyiwshilik, milliy maqtanısh, miynetke muxabbat sıyaqlı qımbatlı psixologiyalıq tuyǵılardı, ádep – ikramlılıq sıpatlardı rawajlandıradı dep kórsetedi. Ol tárbiyanıń xalıqshıllıǵı degen sózdi xalıq perzentlerin mektepte oqıtıw, ana tilin oqıtıwdıń tiykarı etip alıw, balalarǵa óz watanınıń tariyxınan, geografiyası hám medicina tiykarlarınan bilim beriw dep túsindi.
Ushinskiy balalar tiliniń rawajlanıwı onıń sana – seziminiń rawajlanıwı menen tikkeley baylanıslı ekenligin dáliyillep berdi. Onıń pikirinshe tárbiyanıń áhmiyetli tárepi sonda, ol barlıq qurallar hám usıllar járdeminde balaǵa hár tárepleme tásir etiwge, onıń barkamal bolıwına, ideya hám sezimlerdiń rawajlanıwına, minez – qulıqtıń qáliplesiwine tásir etedi.
Ushinskiy tárbiya jumıslarınıń mazmunı hám metodlarınıń tiykarların ashıp kórseter eken, bir tárepten jámiyettiń sociallıq – ekonomikalıq duzilisindegi shárt – shárayatlardı, ekinshi tárepten tárbiyalawshı balanıń fizikalıq hám psixologiyalıq ózgesheliklerin názerde tutadı. Onıń pikirinshe, tárbiya principleri mazmun jaǵınan qanshama jaqsı bolsada pedagogtıń ózinde bul tárbiya mazmunın oqıwshılardıń sanası hám minez – qulqına sińdiriwshi metodlar bolmasa tárbiya mazmunınıń qádiri qalmaydı.
K.D.Ushinskiy tálimniń ulıwma pedagogikalıq tiykarlarınıń biri – bul tálimniń tárbiyalawshılıq xarakterge iye bolıwı dep esaplanadı. Ótiletuǵın hár bir pán, ásirese tariyx, til hám ádebiyat, watan geografiyası tárbiyalıq kushke iye.
Ushinskiydiń tariyxıy xızmetkerleriniń biri sonnan ibarat, olda bolsa didaktika – oqıtıw teoriyasınıń psixologiyalıq tiykarların sol dáwirdegi ilimiy jetiskenlikler menen baylanıstıradı. Onıń táliymatında dıqqat, erk, este saqlawshılıq hám sezimlerdi tárbiyalaw haqqında hám bul psixologiyalıq hádiyseler nızamlıqların tálim processine engiziw boyınsha qımbatlı kórsetpelerdiń barlıǵın kóremiz.
«Tákirarlaw, dep esaplaydı Ushinskiy, umıtılǵan nárselerdi qayta tiklew ushın emes, bálki umıtıp qoyıw mumkinshiliginiń aldın alıw ushında zárurli», oqıwda alǵa qoyılǵan hár bir qádemde ótilgen bilimlerge tayanıw kerek. Ol «bilim alaman deseń tákirarlawǵa erinbe» degen áyyemnen qalǵan xalıq maqalın tálimniń ózgermes nızamı dep esaplaydı.
Ushinskiy bilimlendiriw isi tártipli hám izbe-iz alıp barılıwı kerek dep esaplaydı. Ol kórsetpelilik principine ulken áhmiyet berdi, kórgizbeli oqıw – oqıtıw metodikasın jetilistirdi.
Ushinskiy baslawısh tálimniń bir qansha jetilisken oqıw rejesin usındı: bul oqıw rejesi óz ishine kórsetpeli oqıtıw, jazıw, suwret, balalardıń qol jumısları, oqıw (geometriya, medicina tiykarları, tariyx elementleri menen birge), esap, gúrriń etip beriw, qosıq, gimnastika sabaqların óz ishine aladı.
K.D.Ushinskiy óz xızmetleri menen Rossiyada baslawısh tálimge tiykar saldı, jańa rus pedagogikasınıń, sonıń ishinde mektepke shekemgi tálim pedagogikasınıń tiykarın saldı, duńya pedagogikalıq ideyalarınıń rawajlanıwına úlken úles qostı. Ol 1870 – jılı 21 dekabrde Odessa qalasında kesellenip, dúńyadan ótti.

Dúńya bilimlendiriw sistemasındaǵı global tendenciyalar pedagogika iliminiń ózine tán ózgeshelikler menen rawajlanıwına alıp kelmekte. Túrli tarawlar siyaqlı tálim-tárbiya tarawındada úlken ózgerisler, jańalanıwlar júz bermekte. Pedagogika iliminiń jańa tarawları, baǵdarları, jańa koncepciyaları júzege kelmekte.