3-seminar mashg‘ulоt mavzu: Aniqlovchi va uning o‘zbek tilshunosligidagi talqini Reja

48-jadval

E	H	W	Pm
		o‘qi kitobni	-di
Jahongir	tez

Bundagi uchta so‘z – bevosita konstruktiv bo‘lak voqelantiruvchisi. Bular: Jahongir, tez, o‘qidi. Faqat kitobni so‘zi o‘qi so‘zi orqaligina lisoniy strukturaga daxldor bo‘ladi. Bular Jahongir tez o‘qigan kitobni men olaman tarzida o‘zgartirilsa, oldingi gapda gap kengaytiruvchisi va gapning konstruktiv bo‘laklari ifodalovchici bo‘lgan Jahongir, tez so‘zlari endi avvalgi mavqeidan mahrum bo‘ladi. Ulardagi konstruktiv bo‘laklarga bevosita daxldorlik bilvositalikka, gap kengaytiruvchilik so‘z kengaytiruvchilikka aylanadi. Bu gapning struktur sxemasiga diqqat qiling (49-jadval):
49-jadval

E	H	W	Pm
		ol kitobni	-aman
Men		tez →o‘qigan
		Jahongir

Oldingi gapda bevosita gap kesimidagi [Pm] ga daxldorlik kasb etib turgan Jahongir va tez so‘zlari kesimdagi atov birligi [W] kengaytiruvchisi bo‘lgan kitobni so‘zshaklining aktanti hisoblangan o‘qigan so‘zining kengaytiruvchilaridir.
Ko‘rinadiki, gapning konstruktiv tizimidan faqat [Pm] ga bog‘langan hokim a’zo o‘rin oladi. Hokim uzvga tobelangan, ergashib kelayotgan aktant nutqiy gap tarkibidagina bo‘ladi. Nutqiy gap qanchalik kengaymasin, u, kengaymagan ko‘rinishida bo‘lgani kabi, lisoniy strukturaga bir xil daxldor bo‘ladi. Misolga murojaat qilamiz: Shavkat tayyorlanayotganda bexabar edi. Bu gapning struktur sxemasi quyidagicha (50-jadval):
50-jadval

E	H	W	Pm
Shavkat	tayyorlanayotganda	bexabar	edi

Bunda bo‘laklarning barchasi bir so‘z bilan ifodalangan. So‘zning har biri qanchalik kengaysa ham, gapning lisoniy strukturaga munosabati o‘zgarmaydi. Gapning Olimlikni orzu qilgan Shavkat pedagogika universitetini imtiyozli diplom bilan tamomlab, magistraturaga kirish uchun tayyorlanayotganda o‘z faoliyatiga daxldor bu gaplardan bexabar edi tarzidagi kengaygan ko‘rinishi struktur sxemasiga diqqat qilaylik (51-jadval):