3-seminar: G’arb alkimyosi reja

XVI-XVI asrlarda texnik kimyo

Metallurgiya va yatrokimyoning rivojlanishi bilan birga uyg’onish davrining yana bir muhim belgisi texnik kimyoning paydo bo’lishi edi. Bu davrda kimyoviy reaktivlar hunarmandlarning o’zlari tomonidan oz miqdorda tayyorlanar yoki bir qismini chetdan olishardi, ammo reaktivlarning tozaligi, sifati, metrologik standartlari haqida hali hech kim o’ylamasdi.

Insoniyatning bunday ehtiyojlari XVI asr o’rtalarida ko’zga ko’ringan ishlab chiqarish mutaxasislari va bir qator texnik kimyogarlarning yetishib chiqishiga olib keldi. Fransua Bernar Palissi (1510-1589-yy.) yoshligida soda va shisha ishlab chiqarish bilan shug’ullangan. Uni 1539-yildan boshlab keramika va chinni idishlar, ular uchun bo’yoqlar va sir berish aralashmalari (angob yoki glazur) tayyorlash qiziqtirdi. Palissi 1580-yilda “Kulolchilik san’ati, uning foydasi, emallar va olov haqida” asarini e’lon qidli. Bo’yoqlar va sir beruvchi eritmalar tarkibiga mis, qalay, qo’rg’oshin, temir, surma oksidlari, soda, qum, potash kirishini aytsa ham, ularning aniq retseptlarini sir saqlagan va o’zi bilan olib ketgan.
XVII asrning yana bir mashhur kimyogar-texnologi Iogann Rudolf Glauber (1604-1668-yy.) ma’lumoti bo’yicha vrach, yatrokimyo tarafdori edi. O’zining “Yangi falsafiy pechlar” asarida o’zi ixtiro qilgan laboratoriya va sanoat pechlari, isitish apparatlarining konstruksion tuzilishlarini keltiradi. Kimyoda uning eng muhim ishlaridan biri toza va yuqori konsentrasiyadagi xlorid va nitrat kislotalari ishlab chiqarish bo’ldi. Kislotalarni sof holda ajratib olgan olim retortadagi qoldiqda e’tiborini qaratdi. Bu tuz kuchli surgi dori xossalarini ko’rsatgani uchun uni “ajoyib tuz” (Sal mirabile Na₂SO_*H₂O) deb atadi (hozirda Glauber tuzi). Ayrim shifobaxsh preparatlar olish retseptini ishlab chiqqan olim bu sohani spigirik farmakopeya deb atadi (spigiriya - yunoncha birikish va ajratish san’ati degani). Bu davrda kimyoviy ish­lab chiqarish korxonalari Yevropada rivojlandi. Uning hunarmandchilik asosidan manufaktura shakliga o’tishi sanoatning keskin yuksalishi bilan uzviy ravishda bog’liq edi. O’z navbatida bu taraqqiyot kimyo sanoatining metallurgiya, selitralar, porox, shisha, potash, bo’yoqlar ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirib yubordi.