3. Qo’llanmalar: "Umumiy va tarixiy geologiya" fanidan kurs ishini bajarish bo’yicha uslubiy ko’rsatma. Qarshi 2015 y

Asosiy qism
Yerning umumiy tavsifi
Yerning shakli. Yer shaklini ellipsoidga yaqin deb bilishning sababi
shundaki, agar ellipsoid aylanasini Yer shakliga ustma - ust qo‘yilsa, u holda okean
yuzasi barobarligida olingan geoid chizig‘iga yaqinlashadi. Demak, Yer shaklini
ellipsoid shakliga yaqin bo‘lgan geoid deb qabul qilingan (19-rasm). Geoidning
lug‘aviy ma’nosi Yer o‘ziga xos shaklga ega demakdir. Uni birinchi bo‘lib 1873
yilda nemis fizigi Listing fanga kiritgan.
Haqiqatdan ham Yer yuzasi g‘oyat notekis bo‘lib, o‘ziga xos shaklga ega.
Uning eng baland nuqtasi (Himolay tog‘idagi Jomolungm cho‘qqisi, 8848 m) bilan
eng chuqur botiq joy (Tinch okeanidagi Marian cho‘kmasi (11022 m) o‘rtasidagi
farq 19870 m ni tashkil etadi. U hech qanday geometrik shakllarga to‘g‘ri
kelmaydi. Yerning bunday shaklda bo‘lishiga asosiy sabab, uning bir necha million
yillar davomida Quyosh va o‘z o‘qi atrofida aylanishi hamda yer yuzasidagi havo,
suv, Yer ichidagi bitmas - tuganmas energiya ta’siri ostida bo‘lishidir.

1-rasm.Yer sharining fazodan ko’rinishi

So’nggi kosmik tasvirlar tahlilidan kelib chiqib, Yerning shimoliy qutbiy

radiusi janubiy qutbiy radiusiga nisbatan 21 km uzun ekanligi aniqlangan. Shunga
asoslanib Yerning shakli uch o‘qli ellipsoid yoki kardioid (yunoncha: yurakka
uxshash) deb atash qabul qilingan.
Eramizdan ikki asr oldin qadimgi yunon olimi Eratosfen Yerning kattaligini
birinchi bo‘lib o‘lchagan. Eratosfen kunduz soat 12 da Quyosh nuri hosil qilgan
yer yuzasidagi burchakni skafis (skafis - yunoncha so‘z bo‘lib, masofa o‘lchov
asbobi) asbobi bilan o‘lchab, so‘nggi xulosasida Yer aylanasi 250000 stadiy (yoki
39500 km), radiusini 6290 km deb aniqlagan. Eratosfen aniqlagan Yer radiusi
hozirgi vaqtda aniqlangan ma’lumotdan 88 km, aylanasi esa 575,7 km kamroq
chiqqan.
Eng so‘nggi kuzatishlar natijasida Yer kattaligini quyidagi miqdoriy birliklar
bilan belgilash qabul qilingan: ekvatorial radiusi 6378,245 km, qutbiy radiusi
6356,863 km, Yerning o‘rtacha radiusi 6371,110 km. Ekvator aylanasi esa
40075,7 km ga teng.
Yerning maydoni 510 mln.km2, o‘rtacha zichligi 5,517 g/sm3 ga teng.
Sayyoramiz yuzasining katta qismi (70,8%) suv bilan qoplangan, quruq-lik esa
29,2% ni tashkil etadi. Dunyo okeani o‘zaro bog‘langan turtta: Tinch, Atlantika,
Hind va Shimoliy muz okeanlaridan iborat. Quruqlik oltita: Shimoliy Amerika,
Janubiy Amerika, Afrika, Yevrosiyo, Avstraliya va Antarktida qit’alaridan iborat.
Okean bilan quruqlikning nisbati Shimoliy yarimsharda 61:39% bo‘lsa, Janubiy
yarimsharda - 81:19% ga teng.