3. Qadimgi Misr madaniyati va fani Misr madaniyatida fan yetakchi o’rini

Meʼmorlik, tasviriy va amaliy-bezak sanʼati va fanlari

Din va ilohiylashtirilgan firʼavn kulti ehtiyojlariga xizmat qilishi lozim boʻlgan M. sanʼati oʻz gʻoyalarini qatʼiy belgilangan shaklda ifodalagan. Meʼmorlik firʼavnlar hokimiyatining qudratini, ulugʻvorligini va mashhurligini koʻrsatishga qaratilgan, shu maqsadda bino (ehrom, ibodatxona, saroy va boshqalar) larning ulkan, hashamatli boʻlishiga ahamiyat berildi.

Nil daryosi vodiysidagi badiiy madaniyat va fani yodgorliklari qadimdan maʼlum. Miloddan avvalgi 5—4ming yilliklarda loy va qamishdan qurilgan turar joylar oʻrniga asta-sekin yogʻoch va xom gʻishtdan toʻgʻri toʻrtburchak tarxli turar joylar qurilgan. Ilk podsholik davrida qad. M. sanʼati tamoyillari, turlari va janrlari shakllangan. Bu davrda diniy meʼmorlikning asosiy turi — mastabalar toʻgʻri toʻrtburchak tarxda koʻplab qurilgan. Haykaltaroshlikda geometrik uygʻunlik, simmetriya va statistikaga eʼtibor berilgan (firʼavn Xasaxem xaykali, miloddan avvalgi 3ming yillik boshlari).

Qadimgi podsholik davrida badiiy usullar takomillashgan, yangi meʼmoriy tiplar paydo boʻlgan. Meʼmor Imxotep exromning meʼmoriy tipini yaratadi. U firʼavn Joser uchun Sakkarada marhumlar ruhiga bagʻishlab marosimlar oʻtkaziladigan majmua bunyod etadi, uning markazida pogʻonali maqbara — ehrom (balandligi 60 m., asosi 109,2x121 m) qurgan. Keyinchalik Qad. podsholik meʼmorlari faqat ehrom shakllarini takomillashtirganlar. Gizada meʼmor Xemnun firʼavn Xeops uchun qurgan ehrom (balandligi 146,59 m, asosi 233x233 m), shuningdek, firʼavnlar Xefren (balandligi 143,3 m, asosi 215,25x215,25 m), Mi-kerin (balandligi 62 m, asosi 108,4x108,4 m) ehromlari (barchasi Gizada) shunday inshootlar qatoriga kiradi. Qad. podsholik davrida ibodatxonalarning yangi tipi paydo boʻlgan, ular odatda M.ning bosh maʼbudi — Quyosh maʼ-budi Raga bagʻishlangan. Toʻgʻri toʻrtburchak tarhli bunday ibodatxonani, odatda, ochiq qovlisi boʻlib, uning chekkalarida sajdagohlar va uchiga oltin qoplangan obelisk joylashgan. Maqbara va ibodatxonalar devoriy rasmlar, relyef va haykallar bilan bezatilgan. Bu davrda haykal portretlar sanʼati taraqqiy etdi. M.liklar tasavvuricha haykal portretlar marhumlarning qiyofadoshi rolini oʻtab, ma-rhumlarning ruxlari joylashgan joy vazifasini oʻtashgan.

Oʻrta podsholik davrida M. sanʼatida bir qator yangi xususiyatlar paydo boʻlgan. Firʼavnlarning maqbaralari oʻz mahobatini yoʻqotgan, ular koʻpincha qoya toshlarga oʻyib ishlangan, irrigatsiya inshootlari (kanallar, toʻgʻonlar, dambalar, Fayyum tevaragidagi suv omborlari) qurilgan, shaharlarning roli oshgan. Shahar qismlari tabaqaviy boʻlinish asosida qurilib, ular devor bilan ajratilgan. Oʻrta podsholik tasviriy sanʼatida realistik tendensiyalar kuchaygan. Nomarxlarning maqbaralaridagi devoriy rasmlardagi maishiy koʻrinishlari jonli ishlashga, oʻsimlik, hayvon, qushlarni jozibador koʻrsatishga, haykallarda modelning harakterini, yoshini va boshqalarni ifodalashga ahamiyat berildi (firʼavnlar Giksoslar istilosi (miloddan avvalgi 1700— taxminan 1580 yillar)dan keyin Kds. M. sanʼati tushkunlik davrini boshidan kechirib, Yangi podsholik davrida katta ravnaq topdi. Osiyoga qilingan zafarli yurishlar, M. boyligini orttirdi, binolarda hasham koʻpaydi. Rasmlar va devoriy rasmlarda ziyofatlar, tantanalar, ov manzaralari aks ettirildi, manzara janriga alohida eʼtibor berildi (Rexmir, Naxt, Jes-serkaraseneb maqbaralaridagi devoriy rasmlar, miloddan avvalgi 15-asr oxiri). Yangi podsholik davri meʼmorligida ochiq tipdagi ibodatxona — sajdagohlar keng tarqalgan. Bu ibodatxona devorlariga firʼavnlarning gʻalabalari aks etgan devoriy rasmlar ishlangan (Amonra maʼbudning Karnakdagi, miloddan avvalgi 16— 12-asrlar va Luqsordagi ibodatxonasi, miloddan avvalgi 15—13-asrlar). Firʼavn Exnaton hukmronligi davrida eski maʼbudlarga sigʻinish bekor qilingan, yangi maʼ-bud — Atonga sigʻinish joriy qilingan. Yangi poytaxt — Axetaton qurilgan. Haykaltarosh Tutmes yaratgan firʼavn va uning xotini Nefertiti portretlari Qad. M. sanʼatining nodir namunalari sifatida hozirgigacha yetib kelgan. Miloddan avvalgi 14-asrning 1-yarmida tasviriy sanʼatda quruq dekorativlik koʻproq koʻzga tashlandi (firʼavn Tutanhamon maqbarasidan topilgan oltin niqob va boshqalar). Miloddan avvalgi 14-asrning 2-yarmidan ibodatxonalar kurilishi kengaygan bu davrda binolarning dabdabali va mahobatli boʻlishiga eʼtibor qaratildi (Karnakdagi 134 kolon nali, devor va kolonnalariga rangdor relyeflar ishlangan ibodatxona). Qoya ibodatxonalari ham koʻplab qurilgan (Abu Simbaldagi Ramses II ning katta ibodatxonasi).

Qadimgi Misrda amaliy-bezak sanʼati va fani yuksak darajada taraqqiy etganligiga bizgacha saqlanib qolgan shifer, ganch, billurdan ishlangan idishlar, fil suyagi va yogʻochdan yasalgan qoshiqchalar, tilla baldoq, uzuk, munchoqlar, qimmatbaho toshlar qadab, oʻyma naqsh, tasvir ishlangan qutichalar, badiiy mebel va boshqa misol boʻlishi mumkin.

M. Aleksandr tomonidan bosib olingach, mamlakat ellinistik madaniyat, keyinchalik Qad. Rim madaniyati taʼsir doirasiga kirgan (Edfudagi maʼ-bud Gor ibodatxonasi, miloddan avvalgi 3—1-asrlar; Fayyum voqasidan topilgan rangtasvir portretlar, milodiy 1—4-asrlar). M. Vizantiya xukmronligi ostiga oʻtishi bilan (4-asr oxiri), mamlakatda xristian sanʼatining oʻziga xos mahalliy koʻrinishi shakllangan. Mamlakatni arablar fathetgach (7-asr), M. arab madaniyati tarqalgan viloyatlardan biriga aylangan.Qadimgi misrliklar tuzilishi bo`yicha murakkab, mazmunan boy madaniyat yaratdilar. Bu madaniyat ko`pgina yaqin sharq xalqlarining madaniy taraqqiyotiga hayotbaxsh ta'sir ko`rsatdi.Misr madaniyati to`rt ming yil davomida shakllandi. Qadimgi Misr madaniyatining taraqqiyotini nima belgiladi? Birinchi navbatda, Qadimgi Misr ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlari, Nil vodiysining o’zlashtirilishi, dehqonchilikning oqilona tashkil qilinishi, umummisr iqtisodining yuksak taraqqiyoti madaniy o’sishning moddiy asosini yaratdi. Shu bilan birga madaniyat sohasidagi yutuqlar, ta'lim, fan qadimgi misrliklarning umumiy ma'naviy taraqqiyoti yuksalishi bu ijtiomiy-iqtisodiy taraqqiyotni va davlatni takomillashtirishning asosiy sabablaridan biri bo’ldi.Qadimgi misrliklarning tili va yozuvi ming yillik tarix davomida o’z taraqqiyotining 5 bosqichini bosib o’tdi. Qadimgi podsholik davridagi til: o’rta misr-klassik tili ( chunki bu tilda noyob adabiy asarlar yaratilgan) yangi Misr tili (er. avv. XIV-VIII asrlar), demotik til (er. avv. VIII–eramizning V asri); kopt tili (III-VII asrlari); qadimgi podsholik aholisi tilini yangi podsholik aholisi tushunmagan, Misr tili chetga chiqmagan. Eramizning III asridayoq qadimgi Misr tili o’lik edi. Uning o’rniga yangi kopt tili keldi. VII asrda kopt tilini arab tili siqib chiqardi. Hozirgi kunda Misrda faqat 4,5 mln kishi kopt tilidan foydalanadilar.Misr yozuvi er.avv. IV ming yillik oxirida rasm-yozuv, piktografiya asosida kelib chiqdi. Faqat o’rta podshoik davriga kelib rivojlangan yozuvga aylandi. Er.avv. II ming yillikda 700 iyeroglif keng ishlatilgan. Yozuv uchun material sifatida tosh (inshoot, sog`ona, haykallar) loy taxtachalar (ostrakon), yog`och, charm va papirus xizmat qilgan.Misrliklar dunyoda eng qadimgi qiziqarli g`oyalar, badiiy obrazlar bilan sug`orilgan boy adabiyotlarni yaratdilar. Adabiyot uchun qulay omil bo’lib xalq og`zaki ijodi xizmat qildi. Ilk abadiy asarlar er.avv. IV ming yillikda paydo bo’ldi. Ertaklar, didaktik nasihatnomalar, zodagonlar tarjimai hollari, diniy matnlar va poetik asarlar qadimgi podsholik davridayoq paydo bo’ldi.O’rta podsholik davrida janrlarning xilma-xilligi ko’paydi. Yuqori darajada yozilgan prozaik asarlar paydo bo’ldi (Sinuxet hikoyasi). Yangi podsholik davrida Misr adabiyoti g`oyaviy-badiiy tugallanish davrini boshdan kechirdi.Misr adabiyotida nasihatnoma va bashoratlar didaktik janri to’laroq aks etgan. Nasihatnomalardan eng qadimgisi «Ptaxotep nasihatnomasi»dir. Keyingilari «Gerakleopol podshosi Axtoyning o’gli Merikaraga nasihati», «Fir'anv Amenxemxet I ning nasihatnomasi» kabi asarlarda davlatni boshqarish qoidalari bayon qilingan. «Axtoyning o’gli Dauafaga nasihati»da mirzolikni boshqa kasblardan afzalligi ko’rsatiladi.

Yangi podsholik davrida nasihatnomalardan «Ani nasihati», «Amenemope nasihati»da turmush axloqi va an'anaviy axloq qoidalari batafsil bayon qilinadi.

Ertaklar Misr adabiyotida alohida bir janr sifatida shakllanadi. Ulardan eng mashhurlari «Fir'avn Xufu va sehrgarlar», «Kema halokatiga uchraganlar to`g`risida», «Egri va to’g`ri to’g’risida», «Ikki aka-uka to’g`risida» va fir'avnlar Petubastis to’g`risidagi bir necha ertaklardir.Misr adabiyotining «Sinuxet hikoyasi» qissasi, «Arfa chaluvchi qo`shig`i» poetik asari kabi namunalari o`sha davr to’g`risida va yuksak adabiy janr shakllanganligining dalilidir. Turli janrlar orasida adabiyot alohida o’rin tutadi

Ko’pgina afsonalar, qayta ishlangan diniy madhiyalar Osiris mashaqqatlari, xudo Raning yer osti podsholigiga sayohati hikoya qilingan sikllari mashhur bo’lgan. «Ko`ngli qolgan kishining o’z ruhi bilan suhbati» nomli falsafiy dialog shaklida yezilgan asar diqqatga sazovor. Dialogda dunyodagi adolatsizlik, huquqsizlik va yovuzlikdan azob chekkan kishi taqdiri hikoya qilinadi.Nilning aholisi, moddiy resurslari va Misrning siyosiy qudrati memorchilik va tasviriy san`atning gullab yashnashiga sabab bo’ldi. Memorchilik va tasviriy san`at sekin –asta mavjud tuzumni, uning davlatchiligini va ma'naviy qadriyatlarini mafkuraviy oqlashga xizmat qila boshladi.Misr memorchiligi, haykaltaroshligi va rel`yef san'atida badiiy vosita va bosh maqsadlarni asosiy arsenalini shakllantirdi. San'atning diniy e`tiqodga o’ta qaramligi yaqqol seziladi. Er. avv.III ming yillikdayoq Misr san'atining yetakchi yo`nalishlari bo’lgan xudo va fir`avnlarning cheksiz qudrati g`oyasini tashkil etish shakllandi. Bu g`oyalar piramida va ibodatxonalar, ulkan haykallarda o’z aksini topdi.Me'morchilikda xudo fir'avn piramida-qabrlari, ibodatxonalar qurish ustivor ahamiyat kasb etdi. Sog`onalarning ikki xili: yer usti sog`onalari (VI sulola piramidalari) va qoyaga o`yilgan sog`onalar (yangi podsholik davrida) keng tarqaldi.adimgi va O 'rta podsholik davrida misrliklar matematika so- hasidajiddiy yutuqlarni qo'lga kiritganlar. Ular 1, 10, 100, ,1000 lik va hokazolardan iborat son-sanoq tizimini kashf etganlar. Bu sonlaruchun alohida belgilar bo'lgan. Yarim doira o'nni, o iilg a n arqon yuzni, nilufar guli belgisi esa ming raqamini bildirgan.Misrliklar geometriya - “yerni o'lchash” sohasida ham katta yutuqlarga erishgan. Chunki, kanallar qazish, dalalarni paykallarga ajratish, binolar qurish, sath va hajmlarni oich ash d a geometriya fani zarur b o ig an . Misrliklarda kaft, barmoq. qarich va tirsak uzunlik oichovlari sifatida xizmat qilgan.Qadimgi Misr astronomlari osmon jismlarini. yulduzlar va sayyoralar harakatini o'rganib, o 'z davrida katta yutuqlarga erishgan.M aium ki, Misrda qishloq xo'jaligi ishlari boshlanishidan avval Nil daryosi toshgan. Bu voqea ravshan yulduz Sirius ertalabki shafaqda k o iin g an d an ikki-uch kun o'tib sodir bo'lar edi.

Astronomlar Siriusni ko'rishlari bilan Misr aholisini Nilning toshishi va ekish mavsumi boshlanishi haqida xabardor qilar edi. Demak, Nil daryosining toshish mavsumini hisoblash ehtiyoji Misr astronomiyasini yaratdi.Misr astronomlari dunyoda birinehi b o iib yulduz va sayyoralar xaritasini tuzgan. Yulduz va sayyoralarning joylashuvini ko'rsatadigan qadimgi xaritalar Misrdagi Senmut maqbarasi. Edfu va Dender ibodatxonalarining shiftlarida saqlanib qolgan. Astronomik bilimlar mamlakatning ichki va tashqi savdosida katta ahamiyatga

ega bo ig an .Misr astronomlari dunyoda birinehi b o iib o ‘zlarining alohida

quyosh kalendar-taqvimlarini tuzganlar.Taqvim gako‘rabir-yil 365 kun b o iib , u 12 oyga boiingan. Har bir oy 30 kundan iborat b o iib , qolgan 5 kuni bayram hisoblangan. Misrliklar tungi vaqtni yulduzlarga, kunduzgi vaqtni quyoshga

qarab belgilaganlar. Vaqtni belgilaydigan qum va suv soatlari ham ilk bor Misrda kashf etilgan. Demak, Qadimgi misrliklar Nil toshqini vaqtini bilish, kanal,

to 'g ’on qurish. dalalarni ekishga hozirlashda astronomiya m aium otlariga tayanganlar. Ular daryo va dengizlarda suzganlarida, safarga chiqqanlarida astronomiya bilimlariga suyangan. Astronomiya fani qishloq xo‘jaligi ishlarida, savdo-sotiq aloqalari va harbiy harakatlarda ham katta ahamiyatga ega b o ig an .

Qadimgi Misrda tarixiy va geografik bilimlar. Qadimgi misrliklar tarixiy va geografik bilimlarga qiziqib qaraganlar. Misr tarixiga oid dastlabki tarixiy maTumotlar shifer lavhalariga, fil suyagi bo'laklariga, qora yog'och taxtachalariga, Palemos toshi, ibodatxona devorlariga bitilgan yozuv va yilnomalarda saqlanib qolgan. Bu jihatdan "Tutmos yilnomasi” qimmatlidir. Qadimgi M isr haqida papiruslarga yozilgan turli m a’lumotlar ham muhimdir. Qadimgi yunon tarixchisi Gerodot o'zining "Tarix” kitobida Qadimgi Misr haqida juda ko'p m a’lumot beradi. U o 'z kitobida “M isr - Nil tuhfasidir” deb yozgan edi.Qadimgi misrliklar geografiya fani sohasida ham muayvan bilimlarga ega bo'lishgan. Ular yerning ehetlari tog'lar bilan o'ralib. atrofi oqib turadigan okean suvidan iborat deb tasavvur qilganlar. Misrliklar yerning Nil oqib keladigan tomoni janub. O 'rtayer dengizi tomoni shimol, daryoning s o i tomoni g'arb. o'ng tomoni sharq deb hisoblagan. Qadimgi Misr geograflari o 'z o ik a la ri va Arabiston yarimoroli xaritasini ham ehizganlar. Arabiston cho‘lla- ridagi oltin konlari belgilangan xarita zamonamizgaeha saqlanib qolgan.Qadimgi misrliklar konchiliL ob-havo. iqlimshunoslik va boshqa sohalarda ham ancha bilimlarga ega bo'lgan. Qadimgi Misr madaniyati hamisha butun dunyo bo'ylab odamlar uchun qiziquvchanlik bir mavzu bo'ldi. uning yozma haqida, xususiyati va hujjatli filmlar otib, lekin, albatta, mamlakatga sayyohlar doimo ortib oqimini kafolatlaydi qaysi, necha ming yil ilgari bo'lgani kabi, hali ham qiziqarli va sirli bir bo'lib qolmoqda.

Qadimgi Misr sivilizatsiyasi tarixi - koinotning juda ko'p sinoatlarni tushunish uchun yordam, insoniyat tarixida buyuk madaniy davrida haqida hikoya. tuman asr bilan qoplangan vaqtida uning mavjudligini boshladi, Qadimgi Misr, diniy intellektual va siyosiy tashkilotlar ajoyib evolyutsiyasi ko'p sinovlari o'tdi. noyob, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tartibini ega, tinch boy Nil vodiysida ortiq uch ming yil davomida rivojlanmagan.Barcha tamaddunlari qadimgi dunyo zamonaviy dunyoda ta'siri katta yoki kichik daraja bor edi. Albatta, qadimiy Misr - mustasno emas. Moddiy Qadimgi madaniyati Misr Napoleon Bonapart boshchiligidagi frantsuz armiyasi Misr ekspeditsiya keyin dunyoga ochilish edi.Yevropaga keyin bilmagan ajoyib xazinalari va yodgorliklar, olib Misrda Frantsiyaning "yoritilgan" ajoyib foiz. va ular bilan noyob merosni to'liq ko'lamli talon boshladi. Arxeologlar, tarixchi, olim, xazina ovchi, barcha jazoga maceracıların qadimiy yurtini suv ostida.

Qadimgi Misr madaniyati va fani

Qadimgi Misr madaniyati va fani,san'at, me'morchilik, grand, sehr, bir murakkab din, adabiyot va ilmiy yutuqlari, jumladan, uning har bir tomoni, ham ajoyib. yozuvning ijodi, tasvirlar va ramzlar so'zlarni va tovushlarni ifodalovchi qaysi 700 dan ortiq belgilar tashkil topgan ieroglif tizimi - uning ulkan yutuqlaridan biri.

Nil vodiysi izolyatsiya - O'rta er dengizi, sharq va g'arb -Extensive cho'l shimolidagi, janubda qalin Jungli - tashqi tahdidlardan qo'rqmay, Misr madaniyati va fani tinch rivojlantirish imkonini berdi.

Albatta, bu o'tgan Fir'avn mamlakat hukmronligi faqat boshqa xorijiy kuchlar uchun Rim imperiyasining fathidan keyin, har qanday chet el ta'sir bor edi, balki ilgari ta'kidlashni qiziqarli va qadimiy Misr madaniyati tashqi dunyo ta'siri ostida keldi.

Zamonaviy Misr - joriy ko'p qiziqarli an'analari uyushma, lekin uning alohida qo'pollik mavjud bo'lmaydi hech qachon.

Qadimgi misrliklar hokazo idish ishlab chiqarish, haykaltaroshlik, rassomlik va - turli badiiy materiallar shakllarda ustun. Bu qadimiy Misr san'at shakllari san'at va estetik his-tuyg'ular yo'lida emas va qat'iy ming yillar davomida tashkil qonunlari quyidagi, muayyan bir maqsadga erishish uchun yaratilgan diqqatga sazovordir. San'atkorlar Misr jamiyatdagi imtiyozli o'rnini egallash, o'z xizmatlari talab katta. illustrasiya ta'rifi so'ng, avvalo, diniy marosimlar muhim jihati hisoblanadi.

San'at madaniyat va fan qadimiy Misr stelae tasvirdan aks etadi, ibodatxonalar, piramida, papirus o'rog'liq devorlari - har qanday tekis yuzasida siz Fir'avnlar va oddiy odamlar hayotidan afsonaning sahnalari o'qishingiz mumkin. yuqori belgi va haykaltaroshlik edi. Qadimgi Misr haykaltaroshlik orasida eng mashhur asarlar biri - Nefertiti, Fir'avn Akhenaten xotini o'n sakkizinchi sulolasi, haykaltarosh Thutmose ish sinish.

Qadimgi misrliklar samarali quruvchilar edi. Ular nafaqat ibodatxonalar, piramida, balki dunyoviy binolar katta qator qurilgan. arxeologlar tomonidan topilgan ayrim saroylar qoldiqlari, ajoyib qirollik oilasining a'zolari saxiy hayot tarzi misol.

Din milliy hayotida printsiplariga edi. Qadimgi Misr butun ko'p qirrali madaniyat fani va din atrofida ishlab chiqilgan: shunday qilib, san'at, arxitektura, ilm-fan, musiqa, adabiyot, ijtimoiy tizim va. qadimiy misrliklar, ma'budasi ko'p xudolarga ibodat, bir mushriklar e'tiqodingiz.

O'lim va baxtli o'limdan keyin hayot qadimiy Misr jamiyatining markaziy g'oyasi hisoblanadi. boylik ko'p va inson qobiliyat qulay AfterLife yaratish bag'ishlangan. piramida va mastabas, xayr-ehson, marosimlar qurish, mumyalama Duat (AfterLife) muvaffaqiyatli hayot uchun bir vosita.