3 McCarthy, O'Dell English vocabulary in use pdf

 
 
 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
246 
XY –bob. AUDITNING  HUQUQIY  VA  TASHKILIY ASOSLARI 
 
15.1.Auditning huquqiy asoslari 
 
Audit,  oldingi  bobda  aytib  o‘tganimizdek,  davlat  tomonidan  tartibga  solinadigan 
tizim. Bu ham ichki, ham  tashqi auditga taalluqlidir. 
Ichki auditning huquqiy-me’yoriy asoslari respublikamizda «Korxonalar to‘g‘risida 
Qonun»,  «Buxgalteriya  hisobi  to‘g‘risida  Qonun»  hamda  boshqa  Qonunlar  va  me’yoriy 
hujjatlarda  belgilangan.  Ushbu  Qonunlar  va  me’yoriy  hujjatlarga  muvofiq  xo‘jalik 
yurituvchi  sub’ektlarning  rahbarlari    ichki  auditga  doir    hujjatlarni  ishlab  chiqishlari  va 
ularga amal qilishlari lozim. 
Tashqi  auditning  huquqiy  –me’yoriy  asoslari  respublikamizda  yuqorida  keltirilgan 
qonunlardan  tashqari  «Auditorlik  faoliyati  to‘g‘risida  Qonun»,    hukumat  qarorlari,  
auditorlik  faoliyati  milliy  standartlari  (AFMS),  yo‘riqnomalar  va  boshqa  me’yoriy 
hujjatlarda belgilangan. 
29  ta  moddadan  iborat  «Auditorlik  faoliyati  to‘g‘risida  Qonun»  auditning 
mohiyatini,  uning  turlari,    maqsadi  va  vazifalarini,  auditorlik  faoliyati  bilan 
shug‘ullanuvchi  tashkilotlarning  statusini,  ya’ni  ularni  tuzish  va  yopish  tartibini, 
auditorlik  faoliyatini  litsenziyalash,  litsenziyalarni  to‘xtatish  va  bekor  qilish  tartibini, 
auditorlik  tashkilotlarining,  shuningdek  auditorlar  va  ularning  yordamchilarining  
huquqlari,  majburiyatlari  va  javobgarliklarini,  auditorlik  tekshiruvi  natijalarini 
rasmiylashtirish va tadbiq etish tartibini  belgilab beruvchi asosiy hujjat hisoblanadi.     
Qonunga  muvofiq  tashqi audit respublikamizda faqatgina maxsus litsenziyaga ega 
bo‘lgan  auditorlik  tashkilotlari  tomonidan  amalga  oshiriladi.  Auditorlik  tashkilotlari  
qonunlarga  asosan  faqat  jismoniy  shaxslar  tomonidan      xususiy  korxonalar  va 
kompaniyalar  statusida  (ma’suliyati  cheklangan  jamiyat,  firma,  yopiq  aksionerlik 
jamiyati  ko‘rinishlarida)  tashkil  etiladi.  Davlat  organlari  va  xo‘jalik  yurituvchi 
sub’ektlarning ta’sischiligida auditorlik tashkilotlarini tuzish qat’iyan man etiladi.  
Auditorlik  tashkilotlarini  tuzishda,  shuningdek  ular  faoliyatini  litsenziyalashda 
ma’lum  tartiblarga  amal  qilinadi,  jumladan  Qonunning  5-moddasiga,  shuningdek 
O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  Mahkamasining  2000  yil  22 
sentyabrdagi  «Auditorlik  faoliyatini  takomillashtirish  va  auditorlik  tekshiruvlarining 
ahamiyatini  oshirish  to‘g‘risida»  365-son  qarori  va  ushbu  qaror  bilan  tasdiqlangan 
«Auditorlik  faoliyatini  amalga  oshirish  uchun  auditorlik  tashkilotlariga  litsenziya  berish 
tartibi to‘g‘risida Nizom» ga muvofiq: 
•
 auditorlik tashkilotlari ustav kapitalining eng kam miqdori ta’sis etish sanasida eng 
kam ish haqining kamida 1200 barobariga teng bo‘lishi kerak; 
•
 ushbu  ustav  kapitalining    eng  kamida  51  foizi  bitta  yoki  bir  nechta  auditorlarga 
tegishli bo‘lishi kerak; 
•
 auditorlik tashkilotining shtati kamida ikkita auditordan tashkil topishi lozim; 
•
 auditorlik tashkilotining rahbari albatta auditor bo‘lishi kerak.  
Auditorlik  tashkilotlarining  ustav  kapitalini  shakllantirish  muddati  boshqa  yuridik 
shaxslar singari tashkil etilgan kundan  boshlab bir  yil hisoblanadi.  Ushbu  muddatda o‘z 
ustav  kapitalini  shakllantirmagan  auditorlik  tashkilotlari  yuridik  statusga  ega 
bo‘lmaydilar va qonun hujjatlariga muvofiq  yopilishi lozim. 
Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyati bilan  faqatgina litsenziya olgan  kundan 
boshlab  shug‘ullanish  huquqiga  egadirlar.  Litsenziya  olgan  kungacha  o‘tqazilgan 
auditorlik  tekshiruvi  qonuniy  hisoblanmaydi,  ushbu  tartibga  amal  qilmagan  auditorlik 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
247 
tashkilotlarining faoliyati Moliya Vazirligining buyrug‘i bilan to‘xtatiladi, tegishli holda 
uning litsenziyasi bekor qilinadi. 
Qonunga  va  Nizomga  muvofiq  auditorlik  faoliyatini  litsenziyalash  O‘zbekiston 
Respublikasi  Moliya  Vazirligi  tomonidan  belgilangan  tartibda  amalga  oshiriladi.    
Olingan  litsenziya  faqat  besh  yil  muddatda  kuchga  ega.  Ushbu  muddat  tugagach 
auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini faqatgina yangi litsenziya olgan kundan boshlab 
davom ettirishi mumkin. 
Qonun  auditorlik  tashkilotlarining  xodimlari  statusini  belgilab  beruvchi  asosiy 
hujjatdir.  Bunday  xodimlar  bo‘lib  auditorlar,  auditorlarning  yordamchilari  hisoblanadi. 
Qonunga  muvofiq  (3,4-moddalar): 
•
 auditor  –  bu  kvalifikatsion  sertifikatga  ega  bo‘lgan  jismoniy  shaxs.  Bunday 
kvalifikatsion  sertifikat  O‘zbekiston  Respublikasi  Moliya  Vazirligi  tomonidan  
tasdiqlangan  o‘quv  dasturiga  muvofiq    maxsus  kurslarni  bitirgan  va  malaka  sertifikati 
uchun ushbu vazirlikning buyrug‘i bilan tasdiqlangan davlat attestatsiyasi komissiyasiga 
imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirgan shaxslarga beriladi.  
•
 auditor  yordamchisi  –bu  kvalifikatsiya  sertifikatiga  ega  bo‘lmagan,  audit 
tekshiruviga auditor topshirig‘i bilan qatnashgan, lekinda auditorlik hisobotiga, auditorlik 
xulosasiga,  auditorning  ekspert  xulosasiga  imzo  chekish  huquqiga  ega  bo‘lmagan 
jismoniy shaxs. Auditorlarning yordamchilari auditorlik tashkilotiga mehnat shatnomalari 
asosida  ishga  olinadi.  Ularning  yordamchi  sifatida  ishlagan  vaqtlari  auditorlik 
kvalifikatsion  sertifikatini olish uchun zarur bo‘lgan ish stajiga qo‘shiladi. Auditorlarga 
tegishli  bo‘lgan  ma’lumotlarni  sir  saqlash  talabi    auditorlarning    yordamchilariga  ham 
to‘liq taalluqlidir.  
Auditorlik tashkilotlari Qonunga muvofiq (6-modda) quyidagi huquqlarga ega: 
•
 auditorlik  tekshiruvini  o‘tqazish  to‘g‘risida  qaror  qabul  qilish  uchun  xo‘jalik 
yurituvchi  sub’ektning  ta’sis  hujjatlari  hamda  buxgalteriya  hisobi  va  moliyaviy  hisobot 
bilan oldindan tanishib chiqish; 
•
 auditorlik  tekshiruvi  o‘tqazilayotganda  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ekt  amalga 
oshirayotgan  moliyaviy  xo‘jalik  faoliyati  bilan  bog‘liq  hujjatlarni  to‘liq  xajmda  olish, 
shuningdek  ushbu  hujjatlarda  hisobga  olingan  har  qanday  mol-mulkning  va 
majburiyatlarning amaldagi holatini tekshirish; 
•
 auditorlik  tekshiruvini  o‘tqazish  davomida  yuzaga  kelgan  masalalar  bo‘yicha 
xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektning  moddiy  javobgar  shaxslaridan  og‘zaki  va  yozma 
tushuntirishlar  olish  hamda  auditorlik  tekshiruvi  uchun  zarur  bo‘lgan  qo‘shimcha 
ma’lumotlarni olish; 
•
 uchinchi  shaxslar  tomonidan  yozma  tasdiqlangan  axborotlarni  xo‘jalik  yurituvchi 
sub’ektdan olish; 
•
 ishonchli  auditorlik  xulosasini  tuzish  uchun  zarur  bo‘lgan  barcha  axborotlarni 
xo‘jalik  yurituvchi  tomonidan  taqdim  etilmagan  taqdirda  auditorlik  tekshiruvini 
o‘tqazishdan bosh tortish; 
•
 auditorlik  tekshiruvini  o‘tqazishda  ishtirok  etishga  auditorlarni  va  boshqa 
mutaxassislarni belgilangan tartibda jalb etish va boshqalar. 
Auditorlik faoliyati to‘g‘risida Qonunga (7-modda) muvofiq  auditorlik tashkilotlari 
faqat  auditorlik  faoliyati  bilan  shug‘ullanishlari  lozim,  ushbu  faoliyatni  yuritishda  ular 
o‘z zimmalariga quyidagi majburiyatlarni olishlari kerak: 
•
 qonun hamda qonun hujjatlari talablariga rioya etishlari; 
•
 auditorlik  tekshiruvi  o‘tqazilayotgan  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektga  tegishli 
litsenziyani, hamda auditor (auditorlar)ning  malaka sertifikatini taqdim etishlari; 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
248 
•
 olingan va to‘plangan axborotlarning maxfiyligiga rioya etishlari; 
•
 auditorlik  hisobotida  moliyaviy-xo‘jalik  operatsiyalarining  qonuniyligi  buzilish 
hollarini hamda ularni bartaraf etish yuzasidan takliflarni aks ettirishlari; 
•
 mansabdor  shaxslar  va  xodimlar  tomonidan  yetqazilgan  zararlar  aniqlangan 
taqdirda  bu  haqda  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ekt  raxbariyatini  (mulkdorni)  xabardor  qilish, 
ushbu  dalillarni  auditorlik  hisobotida  qad  etish,  zarur  hollarda  auditorlik  tekshiruvi 
natijalarini 
ma’lum 
qilish 
uchun 
qonun 
hujjatlarida 
belgilangan 
tartibda 
qatnashchilarning (aksiyadorlarning) umumiy yig‘ilishini chaqirilishini talab qilishlari va 
boshqalar.  
Auditorlik  tekshiruvidan  har  yili  o‘tqazilgan,  oxirgi  ikki  yil  uchun  ularning  har 
biriga  ijobiy auditorlik xulosalariga ega bo‘lgan va byudjet oldida boqimandalik qarziga 
ega  bo‘lmagan  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlar  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 
Mahkamasining  2000  yil  22  sentyabrdagi  365-son  qarori  bilan  tasdiqlangan  «Auditorlik 
xulosalarini  soliq  organlari  va  boshqa  nazorat  organlari  tomonidan  hisobga  olish  tartibi 
to‘g‘risida  Nizom»ga  muvofiq  oxirgi  tekshirish  o‘tqazilgandan  keyin  kamida  24  oydan 
oldin  soliq  organlari  va  boshqa  nazorat  organlari  tomonidan  tekshirilmaydi.  Bu  o‘z 
navbatida  auditorlik  tashkilotlariga  katta  ma’suliyatni  va  javobgarlikni  yuklaydi. 
Yuqorida nomi zikr etilgan Nizomga asosan soliq va boshqa nazorat organlari tomonidan 
belgilangan  tartibda  o‘tqazilgan  tekshirishlarda  auditorlik  xulosasining  xo‘jalik 
yurituvchi  sub’ekt  moliyaviy  xo‘jalik  faoliyati  natijalariga  muvofiq  emasligi  aniqlangan 
taqdirda,  ushbu  auditorlik  xulosasi  noto‘g‘ri  deb  hisoblanadi,  shuningdek  auditorlik 
tashkiloti,  uning  auditori  (auditorlari)  qonunda  nazarda  tutilgan  javobgarlikka  tortiladi. 
Ushbu javobgarlik auditorlik tekshiruvi o‘tqazilgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektga soliq va 
majburiy  to‘lovlarni  noto‘g‘ri  hisob-kitob  qilinganligidan  yetqazilgan  zararlarni  qoplap 
berish, litsenziya faoliyatini vaqtinchalik to‘xtatish, uni  bekor qilish, auditorlarni malaka 
sertifikatini  bekor  qilish,  ataylab  qilingan  holatlar  uchun  qonun  doirasida  jinoiy 
javobgarlikga tortishgacha jazo choralarini qo‘llashdan iborat. 
Auditorlik  tashkilotlari  Qonunga  muvofiq  (17-modda)  auditorlik  tekshiruvidan 
tashqari  mijozlarga  kasbiy  xizmatlarni    (hisobni  yuritib  berish,  uni  tiklash,  soliq  hisob-
kitoblarini tuzib berish, moliyaviy xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish, maslahatlar berish va 
boshqalar) ko‘rsatishlari ham mumkin. Ushbu kasbiy xizmatlarni qonun doirasida to‘g‘ri 
o‘tqazilganligiga 
auditorlik 
tashkilotlari 
xuddi 
auditorlik 
tekshiruvi 
singari 
javobgardirlar.    
Qonunga  muvofiq    (16-modda)  auditorlik  tashkilotlari  kasbiy  xizmatlar  ko‘rsatgan  
xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarga  bir  vaqtning  o‘zida  auditorlik  tekshiruvini  ham  o‘tqazib 
berishlari mumkin emas. Bundan tashqari, Qonunning 16-moddasiga muvofiq  auditorlik 
tekshiruvini  o‘tqazishda  boshqa  ma’lum  cheklovlar  ham  mavjud,  jumladan  auditorlik 
tekshiruvini o‘tqazayotgan auditor (auditorlar) xo‘jalik  yurituvchi sub’ektning raxbarlari 
va  boshqa  mansabdor  shaxslari  bilan  yaqin  qarindosh  bo‘lmasligi,  ushbu  xo‘jalik 
yurituvchi sub’ektda mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy manfaatlarga ega bo‘lmasligi, davlat 
hokimiyati  va  boshqaruv  organlarining,  shuningdek,  xo‘jalik  boshqaruv  organlarining 
mansabdor  shaxslari  bo‘lmasligi,  aynan  tekshirish  o‘tqazilayotgan  korxonaning  xodimi, 
mulk ishtirokchisi, aksiyadori  bo‘lmasligi lozim. 
Auditning  huquqiy-me’yoriy  hujjatlari  ichida  auditorlik  faoliyati  bo‘yicha  ishlab 
chiqilgan    milliy  standartlar    (AFMS)  ham    katta  ahamiyat  kasb  etadi.  AFMS  lar  
«Auditorlik  faoliyati  to‘g‘risida  Qonun»  asosida  ishlab  chiqilib,  auditning  u  yoki  bu 
jihatlarini, uni o‘tqazish tartiblari, usul va uslublari, auditorlarning harakatlari va boshqa 
tomonlarini  amaliyotga  tadbiq  etishda  asos  bo‘ladigan  me’yoriy  hujjatlardir.  AFMS  lar 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
249 
O‘zbekiston  Respublikasi  Moliya  Vazirligi  tomonidan  ishlab  chiqiladi  va  Adliya 
Vazirligidan  ro‘yxatga  o‘tgan  sanadan  10  kundan  keyingi  sanadan  boshlab  kuchga 
kiritiladi.  Respublikamizda  oxirgi  4  yilda  quyidagi  AFMSlar  qabul  qilingan  va 
amaliyotda qo‘llanilmoqda: