3-Mavzu: xulq-atvorning psixofoziologik asosi reja

To‘da bo‘lib yashash instinkti–bu instinkt  hayvonlarning turli usullar bilan  o‘zaro aloqa qilishida  xilma-xil  shaklda birgalashib, to‘dalashib, poda bo‘lib, gala bo‘lib yashashlarida zohir bo‘ladi. Bu to‘dalanish  ba’zi hayvonlarda doimiy xarakterga ega bo‘lsa (chunonchi, chumolilar, asalarilar),  ba’zilari esa o‘ziga o‘xshash hayvonlar bilan  vaqti-vaqti bilan  birgalashib yashaydi asosan yirtqich hayvonlar masalan, qoplon eng kuchli va maymun uchun eng  qo‘rqinchli yirtqich hisoblanadi. Qoplon maymunlarga erda doim mushukdek chaqqon hujum qiladi,  SHimpanze doim kuchli hayvon, lekin qoplondan ularga doim kun yo‘q. SHimpanzelar qoplonni odatda yomon ko‘radilar, uni ko‘rishlari bilanoq shimpanze maymunlari to‘da bo‘lib, vahshiyona bukchayib qo‘llarini pastga tushirib, sakrab, baqirishib hayvonni hamma tomonidan qurshab oladilar. Ayrim hollarda shimpanzelar qo‘llariga kaltak olib, qoplonni urib haydaydilar. Hashoratlar galasi,  kushlar galasi, sut emizuvchilar podasi, yirtqichlar  to‘dasi, hayvonlarning  doimiy   to‘da bo‘lib     yashash shaklidir.        

Ma’lumki,  asalarilar uyasida bitta ona ari,  bir necha o‘nlab erkak va bir necha yuzlab bepusht ishchi ari (jinsiy  organlari etishmagan)lar bo‘ladi. Ishchi arilarning  xatti –harakatlari juda ham murakkabdir. Rivojlana borgan sari har bir ishchi asalari  uyadagi vazifasini  o‘zgartira boradi. Oldiniga u  asalari bolalarini (gumaklarini) boqadi, uyani tozalaydi, so‘ngra uyani qo‘riqlaydi, ozuqa topib keladi, katakchalar yasaydi. Erda yashaydigan arining instiktlari ham juda murakkab  harakatlar  zanjiridan iboratdir. U o‘ziga uya  qazib olib, uchib ketishidan oldin har gal uni og‘zini tuproq bilan qoplaydi. O‘ljasini olib  kelganidan keyin ari uni uyaga kiraverishiga qo‘yib, haligi tuproqni chetga surib, uyani tekshirib ko‘radi, shundan keyingina uni uyaga olib kiradi. Instinktiv harakatlar,  tug‘ma va nasldan-naslga o‘tadigan ongsiz harakatlardir. Ular hayvonlarning  hayot uchun kurashish va muhitga  eng  muvaffaqiyatli uyg‘unlashish jarayonida hosil qilingan holda  irsiy yo‘l bilan mustahkamlanib qolgan, ongsiz harakatlardir. Bular aql bilan o‘ylab  bajariladigan  oqilona  harakatlar emas. Masalan, yangi tug‘ilgan sichqon bolalarini  cho‘miltirib, mushuk oldiga olib kelinsa, u sichqonni o‘z bolalaridek  mehr bilan boqadi, emizadi, himoya qiladi, ammo uni sichqon bolasi ekanligini anglamaydi. O‘rdak tuxumlari tovuqqa bostirilganda,  u o‘rdak tuxumining  farqiga  bormasdan, shu tuxumdan chiqqan o‘rdak bolalarini boqadi, ular suvga tushib suzganlarida  suv labida u yoq, bu yoqqa  yurib ularning tovuq jo‘jalari  emasligini anglamaydi. Demak, instinktlar doimo bir shaklda ko‘rinadigan harakatlardir, ammo instinktlar sharoitga muvofiq o‘zgarishi mumkin.