3-mavzu: xulq-atvorning psixofiziologik asosi. Ongning taraqqiyoti va ongsizlik mavzu o‘quv maqsadi : Ta’limiy

3.3. Psixologiyada ongsizlik muammosi.

Buyuk psixolog yuksak psixologik funksiyani tarixiy san’ati konsepsiyasini yaratgan. 1920- yilning 2-yarmida san’atiy asarlarni idrok qilish bilan shug’ullangan. Inson xissiyotini ajrata olib, u yoki bu san’at asarini idrokliligini, ikki har tomonga yo’nalgan affektni, estetik reaksiya negizini ta’minlaydi. Keyinchalik Vigotskiy “ Psixologik tarixiy inqiroz muammosini “ o’rganadi. Vigotskiy psixologiyani metodik muammolarini umumiy analiz qilishga kirishdi, natijada marksizm metodologiyasini orentirovkasini psixologiya funksiyasini ishlab chiqdi. Keyinchalik Vigotskiy bolalar psixologiyasini yangi yo’nalishlarini yaqin chegara rivojlanishi “ ni o’z ichiga olgan qo’llanma yaratdi. Amaliyotda bu qo’lllanmani difektologiyada ishlatadi. 1925-1926 yillarda Vigotskiy “ bolalar psixologiyasini labatorik “ onomomiyasini yaratadi. O’z ishini oxirgi pog’onalarida taffukur va nutq , bilim va ontegenez egosentrik nutq ustida izlanishlar olib boradi. Vigotskiy 36 yil umr ko’radi.⁵

Inson ongiga muqarrar ravishda his-tuyg‘ular olami kirib keladi, unda murakkab ob’ektiv eng avvalo insonni o‘zi ham jalb etilgan ijtimoiy munosabatlar o‘z aksini topadi. Bu o‘rinda ham (jalb etilgan ijtimoiy) boshqa ko‘pgina hollarda bo‘lgani kabi patologiya normal ongning mohiyatini yaxshiroq anglab olishga yordam beradi. Ayrim ruhiy kasalliklarga chalinganda ongning buzilganligi aynan his-tuyg‘ular va munosabatlar sohasidagi buzilish bilan belgilanadi: bemor bunga qadar behad sevgan onasini suymaydigan bo‘lib qoladi, yaqin kishilari to‘g‘risida zarda bilan gapiradi va hokazo. Ongning yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan barcha o‘ziga xos xususiyatlari, shakllanishi va namoyon bo‘lishining muqarrar sharti til hisoblanadi. Nutq faoliyati jarayonida inson bilimlar hosil qiladi, inson dunyoga kelguniga qadar uning uchun insoniyat yaratib bergan, tilda mustahkamlab, unga yetkazgan inson tafakkuri boyliklari bilan o‘z hayotini boyitadi. A.I Gersen shunday deb yozgan edi: “Har bir kishi ildizlari sаl bo‘lmasa odam ato zamonlariga borib yetadigan dahshatli shajaraga tayanadi: sohil bo‘yidagi to‘lqin kabi orqamizda butun boshli okean - butun bir dunyo tarixining shiddati his etiladi; shu daqiqada bizning miyamizda barcha asrlarning g‘oyalari gavdalanadi. Til alohida ob’ektiv sistematik unda ijtimoiy tarixiy tajriba yoki ijtimoiy ong aks etgandir. Shaxs tomonidan o‘zlashtirilar ekan, til ma’lum bir ma’noda uning real ongi bo‘lib qoladi. Til - amaliy, haqiqiy ongdir, boshqalar uchun ham mavjud bo‘lgan va xuddi shu tufayli men uchun ham mavjud bo‘lgan ongdir...» - deb qayd etgan edi. Ong tushunchasi psixologiyada, psixiatriyada va boshqa fanlarda uning yuqorida keltirilgan asosiy ta’riflariga mos keladigan ma’noda ishlatiladi. Psixiatirlarni bemorda ong bor yoki yo‘qligi, yo bo‘lmasa buzilganligi masalalari doim qiziqtiradi, shu tufayli ular ong deganda bemorning o‘z-o‘ziga qaerdaligi, vaqt qachonligi, tevarak-atrofdagi vaziyat qandayligi to‘g‘risida o‘z shaxsiy holati ham harakatlari haqida hisob berish imkoniyatlarni tushunadilar. Ong yaxshi saqlanib qolgan odam miyaga kelayotgan yangi axborotga o‘zidagi mavjud bilimlarni hisobga olgan holda baho beradi va o‘zini tevarak-atrofdagi muhitdan alohida ajratib, boshqa odamlarga va faoliyat vaziyatga nisbatan tarkib topgan munosabatlar sistemasini saqlab qoladi hamda ana shu barcha ma’lumotlar asosida o‘z hatti-harakatini idora qiladi. Ong ijtimoiy mahsul bo‘lib, faqat insonlarggagina xosdir. Hayvonlarda esa ong bo‘lmaydi. Psixikaning quyi darajasi ongsizlikdan iboratdir. Ongsizlik - kishini o‘zini tuta olmaydigan qilib qo‘yadigan tassurotlar bilan bog‘liq psixik jarayonlar harakatlar va holatlar yig‘indisidir. Psixik holat sifatidagi ongsizlik voqelikni aks ettirishini shunday bir shakli hisoblanadiki, bunda harakat vaqti va o‘rnini mo‘ljal qilish yaxlitligi yo‘qoladi hatti- harakatining nutq yordamida boshqarilishi buziladi. Ongsizlikka quyidagi psixik hodisalarni kiritish mumkin: uyqu paytida yuz beradigan psixik hodisalar (masalan: tush ko‘rish), sezilmaydigan, lekin haqiqatda ham ta’sir ko‘rsatadigan qo‘zg‘atuvchilarga javob reaksiyalari: oldinlari ong harakat bo‘lib lekin takrorlanaverib, avtomatlashib ketgan va shunga ko‘ra endilikda anglamaydigan bo‘lib qolgan harakatlar faoliyatiga undovchi, ammo maqsad hissidan anglamaydigan ayrim mayllar va hokazo. Ongsizlik hodisalariga bemor kishining psixikasida ro‘y beradigan ba’zi bir patalogik hodisalarni anglash, ko‘ziga yo‘q narsalar ko‘rinishi va shu kabilarni ham qo‘shishi mumkin. Shularga asoslanib, ongsizlikni ongga qarama-qarshi deb hisoblash, uni hayvonlar psixikasiga tenglashtirish noto‘g‘ri bo‘lar edi. Ongsizlik - bu kishining xuddi ong kabi o‘ziga xos psixik qiyofasidirki, u kishi miyasida borliqning yetarli darajada bir xil bo‘lmagan qismlar aksi tarzida inson hayotining ijtimoiy shart-sharoitlari bilan bog‘liq holda paydo bo‘lgandir.

Z.Freyd aytishicha, (yashirin yoki xavotirli) seksual mayllar ma’nisiz ko‘rinadigan simptomlar yoki tushga aylanishi mumkin. Xo‘sh nima uchun bunday mayllar ong ostiga siqib chiqariladi? Z.Freyd fikricha emotsional kechinmalarni psixikaning xotira yetib bora olmaydigan qismlariga siqib chiqarish mexanizmlari mavjud. Namoyon bo‘lishi jihatidan almashtirilgan kechinmalar travma bo‘ladi (travma o‘zbek tilida “yara” ma’nosini bildiradi). Travmaning kelib chiqishi oxir oqibat ilk bolalikkacha tekshirilishi mumkin. Muhokamaning o‘ziga xos (erkin assotsiatsiyalar) usulidan foydalanib, bemor va psixoanalitik travmaning ildizlarini aniqlashadi. Demak, psixoanalizning terapevtik maqsadi ong osti va siqib chiqarilgan axborotni qayta tiklash va uni ego tassarufiga uzatishdan iborat.⁶ Ongosti (podsoznanie)ni turli usullar bilan o‘rganish mumkin. Jumladan, ana shunday usullardan biri “erkin assotsiatsiyalar” bo‘lsa, ikkinchisi tush va yanglish harakat (ibora)larni chuqur germenevtik talqin qilishdir. Z.Freydning o‘zi tushlarning ta’biriga markaziy o‘rinni ajratgan edi. “Tushlarni ta’birlash ongsizlikning bilishga (podshoh qasriga yo‘l) i bo‘lib, psixoanalizning eng asosi va har qanday tadqiqotchi ishonch va ma’lumot oladigan sohadir. Mendan, qanday qilib psixoanalitik bo‘lish mumkin, deb so‘rashsa, men doimo o‘z tushlaringizni o‘rganish orqali, deb javob beraman”. “Tushlar ta’biri” asarida tushlar psixozlar bilan tashqi o‘xshashlik va ichki o‘zaro aloqadorlikka ega, deyiladi. Biroq ular sog‘lom va normal holat bilan to‘la mos kelishi mumkin. Umuman, tush “alomat” sifatida talqin qilinishi mumkin, biroq nimaning alomati sifatida? Z.Freyd yosh bolalar o‘zlarida bir kun oldin (“kunduzgi fantaziya”) paydo bo‘lmagan lekin qondirilmagan istaklar va mayllar haqida tush ko‘rishlarini aytib o‘tadi. Tush, shunday qilib, ular istaklarining ro‘yobga chiqishidir. Kattalarning tushi ham “kunduzgi fantaziyaning” muayyan qismiga ega, biroq bu yerda vaziyat murakkabroq. Kattalarning tushlari ko‘pincha tushunarsiz va kunduzgi mayllarni qondirishdan juda uzoq (dahshatli tushlar va vahimalar). Z.Freyd fikricha, bunday tushlar ong ostiga siqib chiqarilish ob’ekti bo‘ladilar. Tushlar qo‘rqinch bilan birga bo‘lsa, bu ularning siqib chiqarilgan, ega ma’qullamaydigan va ma’n qilingan istaklarini qondirish maqsadida vujudga keladi.

Ongli xarakatlarning anglanmagan mexanizmlari

G`ayrishuuriy avtomatizmlar
jjjjj


G`ayrishuuriy ko’rsatmalar








Ongli xarakatlarning G`ayrishuuriy yo’ldosh faktorlari


Tushlar



Nevrotik sipmtomlar

Xato harakatlar

Ongli xarakatlarning g`ayrishuuriy uyg`otuvchilari

( Z.Freyd ta`limoti bo’yicha)

Uzoq ongli faoliyatning integral mahsullari

Ong ust jarayonlar

Rasm. Ongosti Psixik xodisalar.⁷

G‘ayrishuuriy ruxiy jarayonlarni urganish u₃ navbatida iisoniing ruxiyatiga xos bulgan ayrim g‘ayritabiiy imkoniyatlar xakida tuxtalmasdan tulakonli bula olmas edi. Bu borada ayniksa insonning tashki ta’sir faktorlari ega bulmagan, ya’ni inson bilan alokada bulmagan faktorlardan u tegishli ma’lumot ola oladimi, shuningdek inson jismoniy ta’sirsiz, fakatgina ruxiy aktlar orkali xodisa va vokealarga ta’sir kursata oladimi, degan savol kizik tuyuladi.

Bu boradagi "psi" xodisasi parapsixologiya ilmining urganish predmeti xisoblanadi (tugridan-tugri talkin kilganda "parapisxologiya" "ruxshunoslikning yoni" (yon tarafi) ma’nosini beradi) va kuyidagi xodisalarni urgaiishni uz ichiga oladi:

1. 
   Ekstrasensor kabul kilish, ya’ni ma’lum bulgan xissiyotli kontaktsiz muayyan reaksiyaning vujudga kelishi;
   

Ushbu guruxga telepatiya, ya’ni dir issonning uz fikrlarini boshka insonga ma’lum sensor kommunikatsiyasi vositalari kanalining yordamisiz yetkazib berish imkoniyati; goyibdan kura olish, ya’ni mavjud bulmagan ruxiy ta’sirlarsiz muayyan ob’ektlar xamda xodisalar xakida tasavvurga ega bulish; bashorat, ya’ni xar kanday xozirda mavjud bulgan predmetlar yoki xodisalardan xulosa chikarib xam kabul kilib bulmaydigan, xali vujudga kelmagan kelajakdagi xodisa va vokealarni kabul kila olish.

2. 
   Psixokinez, ya’ni muayyan ma’lum jismoniy xarakatlarsiz, fikr kuchi bilan vokea va xodisalarga ta’sir kila olish imkoniyati.
   

Shu urinda, ruxshunos tomonidan parapsixologik xolatlarga kanday munosabat bildirish lozimligi, xakidagi savol tugiladi. Balki, bunda xozirda ushbu masala xakida umumiy yakdil nuktai-nazarning mavjud emasligidan kelib chikish lozimdir. Bu uz navbatida chukur eksperimental tadkikotlarning mavjud emasligi bilan boglikdir. Zamonaviy ilm-fanga shunga uxshash muammolarni tadki kilishga doyr fakatgina bir nechta urinishlargina ma’lum.

Xozirga kunda eng ma’lum tadkikotlardan biri sifatida gansfeld- protsedura, ya’ni ikki inson orasidagi bushlik yordamida ulardan biri tomonidan ikkinchisiga telepatik signal yuborish imkoniyatini aniklash va rivojlantirishga oid tajriba ma’lum. Bunda signal kabul kiluvchi akustik ovoz utkazmaydigan xonaga joylashtiriladi va unga yumshok; izolyatsion sharoit yaratiladi, ya’ni ping-pong sharigi ikkiga bulinib, kuzlari ular bilan yopiladi va kuloklariga naushnik takiladi. Xonada yorug kizil chirok yokiladi va naushnikka xech bir radioefirga yolanmagan pishillashga }sshash ovoz tarkatuvchi ok shovkindan iborat ovoz beriladi. Bunday kurishga va eshitishga doyr effektlar "absolyut bushlik maydoni" degan ma’noni bildiruvchi nemischa gansfeld termini bilan ataladi.

Signal yuboruvchi esa aloxida akustik ovoz utkazmaydigan xonaga joylashtiriladi va uning izolyatsion sharoiti sifatida odatda biror-bir slayd yoki videoefir kursatiladi. Unda kurilgan obrazlarni esa signal yuboruvchi xayolan signal kabul kiluvchiga yuborishi lozim. Qabul kiluvchi esa uz fikrini undan kabul kilinayotgan signallarning obrazlariga nisbtan uz fikrlarini jamlashi xamda uzluksiz ravishda uzida kechayotgan obrazlar xamda erkin asotsiatsiyalar xaqida verbal xisob berib turishi lozim buladi. Tajriba yakunida ularning xar biriga bittasi maqsadli bulgan turtta stimul ob’ekti topshirilib, ulardan xar birini sinov ostidagilar tajriba jarayonida uzidan kechirgan asotsiatsiyalar bilan kanchalik bog‘liqligini aytish suraladi. Agarda sinov ostidagilar maqsadli stimulga eng kuprok darajani kursatsa, tajriba natijasi ijobiy xisoblanadi.

Olib borilgan tajribalar natiasi taxlili shuni kursatadiki, 38% xolatlarda signal yuboruvchi bilan qabul kiluvchining obrazlari tugri kelgan. Umumiy statistika nuktai-nazaridan bu kursatkich parapisxologik xodisalarning mavjudligini tasdiklash uchun uncha katta axamiyatli xisoblanmaydi. Lekin, shu bilan birga, signal kabul kiluvchi turtta stimuldan birini tanlaganligi sababli 38%li kursatkich tasodif sifatida baxolanishi mumkin emas, chunki u tasodifiylik kzursatkichidan kura kuprok (ya’ni, bu xolatda ushbu kursatkich 25%dir). Shunday qilib, xulosa kelib chikadiki, parapsixologik xodisalarning mavjudligi xaqidagi yakdil xulosaga kelish uchun turli yunalishlardagi maksadli tajribalarni amalga oshirishda uzluksiz ravishda davom etib borish lozim.

Shu urinda, ongli xarakatlar gayrishuuriy mexanizmlarining ikkinchi kichik guruxi - gayrishuuriy dasturlar xakida gapirib utish mumkin. Ruxshunoslik ilmida "dastur" tushunchasi juda muxim urin egallaydi, chunki uning orkasida turuvchi xodisa va vokealar inson rux,iy faoliyatining deyarli barcha sox,alariga tegishlidir. Milliy rus ruxshunosligida ruxiy dasturlar muammosiga bagishlangan yirik masshtablardagi tadkikot yunalishi faoliyat yuritgan. Mazkur yunalishga gruzin ruxshuosligi a’zolaridan biri bulmish Dmitriy Nikolaevich Uznadze (1886-1950 yillar) asos solgan bulib, u uz shogirdlari bilan birgalikda kuplab yillar davomida bu soxada tadkikotlar yuritgan.

D.N. Uznadzening fikricha, dastur - bu inson organizmining yoki sub’ektning muayyan yunalishdagi xarakatlarni amalga oshirish yoki muayyan yunalishdagi faktorlarga reaksiya bildirishga nisbatan bulgan tayyorligidir. Ushbu ta’rifda xarakatni amalga oshirish yoki reaksiya bildirishga bulgan tayyorlikka asosiy urgu beriladi. Shuni taxmin kilish mumkinki, insonning kandaydir ta’sirga nisbatan reaksiyasi tezligi va anikligi uning muayyan xarakatlarni kila olish imkoniyatlariga boglik; buladi, zero kunikma va dastur - bu uxshash faktorlardir. Birok, shuni ta’kidlash joizki, yukridagi ta’kid "kunikma" va "dastur" tushunchalarining ayni bir narsa ekanligini bildirmaydi. Agarda kunikma muayyan xarakatlarni amalga oshirish jarayonida aks ettirilsa, tayyorlik ushbu xarakatlarni amalga oshirishgacha bulgan xarakatlarga xosdir.

D.N. Uznadze va uning kul ostidagi xodimlari shunga uxshash bir kator tajribalar natijasida shunday xulosaga kelishganki, dasturlar xakikatan xam gayrishuuriy ravishda yuzaga keladi. Buning isbot-dalilini sharlarning xajmini baxolash xakidagi tajribada yuzaga kelgan varianglardan birida kurish mumkin. Bunda oldindan tajriba ostidagi shaxe gipnoz xolatiga tushirib, shu xolatda unga un besh marta sharlarning xajmini baxolash gopshirilgan. Sungra u gipnotik xolatdan chikarilib, nima bulgani suralganida, eslay olmagan, lekin unga bir xil xajmdagi ikki sharni tutkazib, xajmini baxolash suralganida xato ravishdja ulardan biri ikkichisidan katta ekanligini ta’kidlay boshlagan.⁸