3-mavzu. Tuproqlarlarning hosil bo’lishi, taraqqiyoti,tarkibi va xossalari

3-MAVZU. TUPROQLARLARNING HOSIL BO’LISHI, TARAQQIYOTI,TARKIBI VA XOSSALARI.

• Reja.
• 1.Tuproqlarning kelib chiqishi va rivojlanishida (genezisi) tuproq paydo qiluvchi omillarning ahamiyati va ularning o’zaro bog’likligi.
• 2.Tuproq tasnifi. Tuproqlar nomenklaturasi va diagnostikasi.
• 3.MDH va O’zbekiston tuproqlarini rayonlashtirish.

• Tayanch tuchuncha. Tog’ jinslarining nurashi (gipyer genez) va tuproq hosil qiluvchi ona jinslsrni yuzaga kelishi. Nurash jarayonida tog’ jinslari va tarkibini fizikaviy, kimoviy va minerologik jihatdan o’zgarishi, birlamchi va ikkilamchi minerallarni hosil bo’lishi. Nurash mahsulotlarini suv va shamol ta’sirida qayta yotqizilishi va tuproq hosil qiluvchi ona jinslarni hosil bo’lishi. Tuproq hosil qiluvchi ona jinslarning kategoriyalari (xillari) va ularning joylanishi.
• Tuproqlarning genezisi va xossalari bilan tuproq paydo qiluvchi omillar orasida mustahkam uzaro bog’liklikni V.V. Dokuchayev aniqladi. Uning tavsiyasi bilan tuproq paydo bo’lishining tabiiy sharoitlarini, tuproq paydo qiluvchi omillar deb yuritiladigan bo’lindi, ularga tuproq ona jinsi, iqlim, relef, o’simlik va hayvonot olami, tuproqnig yoshi kabilar kiradi. Keyinchalik ushbu ta’limotni N.M.Sibirsev, P.A.Kostichev, V.R. Vilyams, S.A.Zaharov, S.S.Neustruyev va boshqalar rivojlantirdilar.

Tuproq paydo kiluvchi ona jinslar - tuproq paydo qiluvchi omillardan biridir. Ular kimyoviy, mexanik va mineralogik tarkibi, zichligi, tuproqnig fizikaviy, fizik-mexanikaviy xossalariga, suv-havo, issiqlik, ozuqa va tuz rejimlari, unumdorligiga katta ta’sir etadi.

• Tuproq paydo kiluvchi ona jinslar - tuproq paydo qiluvchi omillardan biridir. Ular kimyoviy, mexanik va mineralogik tarkibi, zichligi, tuproqnig fizikaviy, fizik-mexanikaviy xossalariga, suv-havo, issiqlik, ozuqa va tuz rejimlari, unumdorligiga katta ta’sir etadi.
• IQLIM. - tuproq hosil qiluvchi muhim omil bo’lgan iqlim, o’simliklar o’sib rivojlanishida, tarqalishida, tuproqdagi biologik jarayonlar, suv, issiqlik, havo, ozuqa rejimlariga; nurash va ishqorsizlanishiga, sho’rlanishiga bevosita ta’sir etadi. Bu o’zgarishlar tuproqnig mexanik tarkibiga bog’liqdir. Termik va tuproqnig namlanish sharoitiga ko’ra iqlim gruppalari ajratiladi, bu yerda asosiy kursatkich - 100S dan yuqori bo’lgan o’rtacha sutkalik harorat hisoblanadi.

Iklim gruppalari	100 S dan yuqori bo’lgan harorat yig’indisi
Sovuq (kutb) iklim	<5000
Mu’tadil sovuq (boreal)	5000 –20000
Mu’tadil iliq(subboreal)	20000 –36000
Ilik (subtropik)	36000-60000
Issiq	>60000

Juda nam (ekstragumid)	> 1,33
Nam (gumid)	1,33-1,00
Yarim nam (semigumid)	1,00-055
Yarim quruq (semiarid)0,	55-0,33
quruq (arid)0,	33-0,12
Juda quruq(ekstraarid)	<0,12

• Iklimning tyer mik gruppalari yer ishlarida mintakalar tarzida tarkalgani uchun, ularni bioiklim yoki tuproq biotyer mik mintakalari deb ataladi.

• Yog’inlar bilan namlanish sharoitlariga kura iqlimning quyidagi asosiy gruppalari ajratiladi