3-mavzu. Tuproqlarlarning hosil bo’lishi, taraqqiyoti,tarkibi va xossalari

Tuproq okrugi - tuproq provinsiyasining bir qismi bulib, tuproq paydo bulishiga ta’sir etuvchi omillar., joyning relefi, iqlimi, o’simliklari, gidrogeologik xossalari singari o’ziga xos hususiyatlari bilan haraktyer lanadi.

Tuproq rayoni - tuproq okrugining bir qismi bulib, tuproq koplamining bir xilligi bilan ajralib turadi hamda tuproqnig samarali unumdorligini oshirishga qaratilgan deyarli bir xildagi tadbirlarni olib borishni talab etadi.

MDH tyer ritoriyasida 1) sovuk,(kutbiy),2 ) Mu’tadil sovuk (boreal), 3) mu’tadil (subboreal),4) mu’tadil ilik (subtropik) kabi tuproq bioiklim mintakalari ajratiladi. O’zbekistonda ikkita tuproq - bioiklim mintakasini ajratadi., mu’tadil va ilik subtropik. Tuproq geografik rayonlashtirishning umumiy sxemasiga kura O’zbekiston tyerritoriyasida o’ziga xos y provinsiya,gu okrug va 63 tuproq rayonlari ajratiladi.

• Rossiyada esa V.V.Dokuchayev tomonidan tuproq hosil bo‘lishi quyidagi formula orqali ifodalanadi:
• T = f ( I.J. * Tj * P) * B
• T -tuproq, I -iqlim, J - jonivorlar, o‘simliklar, TJ - tog‘ jinslari, R - relyef, V - vaqt, f - funksiya.
• Tuproq - yer yuzida o‘zining kelib chiqishi bilan ajralib turadigan organik va mineral moddalar hamda ona jins, o‘simlik va hayvonot organizmlari, iqlim, vaqt va relyefning ta’siridan hosil bo‘lgan mahsulotdir.

• Kichik biologik va katta geologik jarayonlarda moddalar sayyora bo‘ylab harakatga kelib, tuproq hosil qilishidagi biogeoximik jarayonlarni vujudga keltiradi. Geokimyoviy jarayon deganda, Vernadskiy aytganidek, elementlarning yer usti va biosferada, chuqurlik va tekislikka qarab, tuproq va ona jins tizimidagi harakati tushuniladi. Yer yuzida, agar kosmosdan kelayotgan chang (1 mln. t) va chiqib ketayotgan vodorodni hisobga olmaganda, kimyoviy elementlar harakati va miqdori deyarli o‘zgarmaydi.

• Yer yuzida tirik organizmlar paydo bo‘lmasdan oldin kimyoviy moddalarning geokimyoviy harakati, undan so‘ng esa, biogeokimyoviy jarayonlar zanjiri rivojlangan. Inson paydo bo‘lgandan keyin esa, texnobiogeokimyoviy shaklga aylangan.Bu soha ta’limoti V.I.Vernadskiy, A.E.Fersman, V.M.Golmshmidt, B.B.Polipov, A.P.Vinogradov, V.R.Vilyams tomonidan yaratilgan bo‘lib, hozirgi zamondagi taraqqiyotiga esa V.A.Kovda, A.I.Perelman, SM.Grigoryev,K.I.Lukashov, M.A.Glazovskaya, V.V.Kovalskiy, V.V.Dobrovolskiy, F.Dyuvinyu kabi olimlar o‘z hissalarini qo‘shganlar.

• Kichik biologik doira bo‘ylab modda almashishida ishtirok etuvchi oziqa elementlari tarkibiga azot, fosfor, kaliy, biofil va o‘simlik kuli tarkibiga kiruvchi moddalarni olish mumkin. S.A.Kudrin fosforning Andijon viloyati agrotizimidagi yillik balansini o‘rgangan olimdir. G‘o‘za va beda yetishtirilayotgan yerga 150 kg/ga fosfor o‘g‘iti solindi. Shundan g‘o‘za rivojlanib, hosil olingan davrgacha 97 kg/ga, beda esa 23 kg/ga fosforni tuproqdan o‘zlashtirgan. Jami 120 kg/ga fosfor har ikkala o‘simlik tomonidan iste’mol qilingan. Foydalanilmay qolgan fosfor o‘g‘iti 30 kg/ga dan iborat.

• Tuproq tarkibiga qaytarilgan fosfor balansida: g‘o‘zaning qoldig‘i (bargi, ildizlari) bilan 15 kg/ga, bedaning ildizlari orqali tuproqqa 5 kg/ga, go‘ng bilan 19 kg/ga qaytarilgan. Tuproq tarkibidan esa fosforning 82 kg/ga paxta hosili bilan, chorvachilik mahsulotlari bilan 0,2 kg/ga, go‘ng tarkibida isroflanish 8 kg/ga, jami 90,2 kg/ga sarf etilgan. Yillik jarayonda tuproq tarkibidagi 60 kg/ga fosfor qolib, karbonatli birikmalar bilan reaksiyaga kirishib, o‘simlik ololmaydigan moddalar holatiga o‘tib ketgan.

• Kichik biologik doirada moddalarning aylanishi.

• E'TIBORINGIZ UCHUN
• RAHMAT!