3-mavzu. Talab, taklif, bozor muvozanati

Manba: Uzbekiston Respublikasi Davlat statistika tsumitasi (uy xujaliklarini urtacha oy davomida taulil tsilganda).





Yangi turdagi ushbu daromadlarning afzalligi shuki, auolining tadbirkorlik souasida faollashuvi oila yalpi daromadlarining jadal ravishda oshib borishi uchun ragbatlantiruvchi bozor omillarini yaratadi, markazlashtirilgan iqtisodiyot sharoitida keng tarkalgan bokimandalik va daromadlarning bir xilda bulishi darajasini pasaytiradi.
VJ
Urtacha oylik ish uaki mikdorining boskichma-boskich oshirib borilgani utish davrining dastlabki yillarida bulgani kabi, yalpi daromadlar tarkibidagi ulushi yanada pasayib ketishining oldini oldi. Xrzirgi paytda auolining yalpi daromadlarida oylik ish uakining ulushi barkaror uolat, ya’ni 30-32,1 foiz darajasida saklab kolinmokda. Mamlakatimizda auoli daromadlarini oshirishga karatilgan chora-tadbirlarning kabul kilinishi, kayotimizda tobora kal kiluvchi kuchga aylanib borayotgan urta sinfni shakllantirish imkonini berdi. Ekspertlar xulosalariga kura, urtacha daromadga ega bulganlar, agar 1990 yilda akolining 18 foizini tashkil etgan bulsa, 2000 yilda uy xujaliklarini tadkik etish natijalariga kura bu kursatkich 24 foizga yetgani ayon buldi. 2010 yilda esa 60 foiz uy xujaliklari urtacha darajadan kam bulmagan barkaror daromadga ega bulgan.
Yalpi iste’mol xarajatlari. Oila yalpi daromadlarining oshib borishi bilan bir vaktda yurtimizda iste’mol maksulotlari ishlab chikarish kajmini oshirish va akoliga kursatilayotgan xizmat turlarini kengaytirish kisobidan ushbu daromadlardan samarali foydalanishga sharoit yaratildi. Agar 1990 yilda akoli daromadlarining bor-yugi 46-48 foizi mamlakatimizda ishlab chikarilgan tovar resurslari bilan ta’minlangan bulsa, 2011 yilda bu kursatkich 75 foizdan oshdi.
2010 yilda iste’mol maksulotlarini ishlab chikarish kajmi 1990 yilga nisbatan 6,7 barobar, akoliga pullik xizmat kursatish kajmi esa 1,4 barobar usdi. Yukorida kayd etilgan omillar akoli yalpi daromadlarining usishi bilan birga, uning pul omonatlari va jamgarma mablaglari barkaror usib borishini kam ta’minladi. Bu mablaglarning xarajatlar tarkibidagi ulushi usib, 1990 yildagi 11,8 foizdan 2010 yilda 15,4 foizga yetdi.
Oilalarning iste’mol xarajatlari makrotarkibi kam optimal- lashib bormokda: ozik-ovkat maksulotlari uchun xarajatlar ulushi barkarorlashib, xizmatlar uchun xarajatlar ulushi ortib bormokda. Bunday kolat iqtisodiy rivojlanib borayotgan davlatlar uchun xosdir.
Ozik-ovkat maksulotlarini iste’mol kilish. Iste’mol xarajatlarining kajmi va tarkibi kup jikatdan akolining asosiy ozik-ovkat maksulotlarini xarid kilish imkoniyatlari va mazkur maksulotlarning narxi bilan chambarchas boglik. 1990 yilda eng mukim ozik-ovkat maksulotlarining chakana savdo tarmoklaridagi takchilligi akolining bu maksulotlarni sotib olish imkoniyat- larini cheklab kuygan edi. 1989 yilgi statistik ma’lumotlarga kura, iste’mol bozorida akoli uchun zarur bulgan barcha maksulotlarning kariyb 95 foizi buyicha uzilishlar bulib turgan va bu sobik Ittifok kududida kundalik asosiy ozik-ovkat maksulotlarini akoliga kartochkalar orkali sotish tizimini joriy etishga sabab bulgan edi.
1989 yili respublika statistika organlari tomonidan yurtimiz axolisi urtasida utkazilgan rasmiy surovlarda katnashganlarning 89,3 foizi gusht maxsulotlarini yetarli darajada iste’mol kilmayotganini aytgan. Bu kursatkichlar sut maxsulotlari buyicha 56,5 foizni, shakar buyicha 55,3 foizni, kandolat maxsulotlari buyicha 49,5 foizni, kartoshka buyicha esa 17,5 foizni⁴ tashkil etgan. Uzbekistonda axoli soni 1990-2010 yillar mobaynida 38,2 foiz oshganiga karamasdan, jon boshiga gusht va gusht maxsulotlari iste’mol kilish 22,6 foizga ortdi, jumladan, sut va sut maxsulotlari 30,3 foiz, tuxum 42,3 foiz, sabzavot 2,2 barobar, kartoshka 1,5 barobar, meva 3,6 barobar va shakar 1,37 barobar usdi. Ayni vaktda iste’mol tarkibi ancha sifatli ozik-ovkat maxsulotlarini kuprok iste’mol kilish xisobidan uzgarmokda. Bunda uglevodlarga boy ozik-ovkatlarni (birinchi navbatda, non va non maxsulotlarini) iste’mol kilishning barkarorlashgani muxim axamiyat kasb etmokda. Mustakillik yillarida axoli tomonidan iste’mol kilinayotgan ozik-ovkat maxsulotlarining soni, turi unlab barobar oshdi. Agar 1990 yilda iste’mol uchun zarur bulgan gallaning 82 foizi, gusht va gusht maxsulotlarining 50 foizi, sut maxsulotlarining kariyb 60 foizi, kartoshkaning 50 foizi, shakar, kuruk sut va bolalar ozukasi 100 foiz chetdan keltirilgan bulsa, xozirgi vaktda yurtimiz ishlab chikarishni rivojlantirish xisobidan axolining barcha asosiy iste’mol maxsulotlari buyicha (shakardan tashkari) extiyojini deyarli tulik ta’minlamokda.
Noozik-ovkat maxsulotlari iste’moli. 1990 yili respub- likamizda noozik-ovkat maxsulotlarining iste’mol bozorida uta takchillik vujudga keldi. Axolining sifatli kiyim-bosh, poyafzal, uzok muddat foydalanishga muljallangan tovarlarni xarid kilishi imkoniyatlari cheklangan edi. Odamlarga mebelь, gilam, muzlatgich, televizor va yengil avtomobillarni sotish kupincha korxonalar orkali oldindan tuzilgan ruyxatlar asosida amalga oshirilar, bunday tovarlarni xarid kilish uchun esa bir necha yillab navbat kutishga tugri kelar edi. Barcha turdagi noozik-ovkat maxsulotlarining kariyb 88 foizi chakana savdo tarmoklarida katta uzilishlar bilan sotilardi.
Auoli eutiyojlarini ta’minlash uchun zarur bulgan noozik- ovkat mausulotlarining katta kismi respublikamizda ishlab chikarilmas, balki chetdan keltirilar edi. Jumladan, televizorlar, kir yuvish mashinalari, gazmollarning kariyb 40 foizi, barcha turdagi oyok kiyim va boshka shunga uxshash mausulotlarning 30 foizi chetdan olib kelinardi.
Mustakillik yillarida yurtimizda iste’mol mausulotlari ishlab chikarishning ancha faol usishi asosan 2000 yildan sung, mamlakatimizda ularni ishlab chikarishni ragbatlantiradigan shart- sharoitlar boskichma-boskich yaratila boshlangandan keyin kuzatildi. Xrzirgi vaktda mamlakatimiz sanoati auolining sifatli mebelь, gilam mausulotlari, yengil avtomobillarga bulgan eutiyojini tulik ta’minlay oladi. Mamlakatimizda televizorlar, konditsionerlar va ekologik xavfsiz muzlatgichlar ishlab chikarish uajmi sezilarli darajada usdi. Trikotaj mausulotlari, oyok kiyimlar tayyorlash va yengil sanoatning boshka tarmoklarida uam ishlab chikarish yukori sur’atlar bilan rivojlanib bormokda.
Agar 2000 yilga kadar utish davrining ob’ektiv shart- sharoitlari tufayli axolining asosiy noozik-ovkat maxsulot- lariga bulgan talabi va ta’minoti pasaygan bulsa, sunggi un yillikda bu boradagi kursatkichlarda barkaror usish tendentsiyasi kuzatilmokda. Bu jarayonda uy xujaliklari eskirgan va nokulay maishiy va elektrotexnika buyumlaridan voz kechib, yangi, zamonaviy, sifat jixatdan eski buyumlardan keskin fark kiladigan maxsulotlarni tez sotib olmokda.
^ayd etilgan davrda mutlako yangi maxsulotlar paydo buldi. Bugun ularni xonadon egalari katta kizikish bilan sotib olmokda: rakamli televizor va fotoapparatlar, sun’iy yuldosh antennalari va mobilь telefonlar, DVD pleyerlar, kompьyuter va unga kushimcha kurilmalar, noutbuklar va boshka elektron texnikalar, kurilish materiallarining yangi turlari, kadoklash buyumlari va boshka ruzgor ashyolari shular jumlasidan. SHunisi e’tiborliki, xonadonlarning zamonaviy maishiy va elektrotexnika bilan ta’minlanish sur’atlari yurtimizning barcha xududlarida bir maromda, mutanosib tarzda usib bormokda.
Tadkikot natijalariga kura, uzok muddat foydalanishga muljallangan buyumlar bilan ta’minlanish buyicha mamlakatimizda yuksak darajaga erishilgan. Buni xar 100 xonadonga 132 ta televi­zor, 99 ta sovutgich, 64 ta DVD pleyer, 145 ta mobilь telefon tugri kelishi tasdiklaydi. 1990 yilda unta oiladan bor-yugi bittasi shaxsiy avtomobilga ega bulgan bulsa, 2012 yilga kelib xar uchta oilaning bittasida avtomobilь mavjudligi axoli farovonligi va moddiy ta’minlangani oshib borayotganini kursatadi.
Axolining xarid kobiliyati, ya’ni uning oylik maosh va pensiya xisobidan eng zarur iste’mol maxsulotlarini sotib olish va xizmatlardan foydalanish imkoniyatlari axolining iste’mol tovarlariga bulgan talab va extiyojlarining ta’minlanishi sezilarli darajada yaxshilanib borayotganini aks ettiradi. Urtacha oylik maosh xarid kobiliyatining usish dinamikasi, minimal iste’mol savati bilan kiyoslaganda, xozirgi paytda 7,2 barobar oshdi.
Modernizatsiya strategiyasi iqtisodiyotimizni yakin yillar ichida yanada barkaror, uziga bakuvvat, jaxon va mintakaviy bozorlarda rakobatdosh bulmogi uchun iqtisodiyotimizni tarkibiy uzgartirish va diversifikatsiya kilish natijasida axolining mustakillik yillarida yuksalib borayotgan extiyojlarini kondirish pirovard natijada xalkimiz farovonligini yanada yuksaltirishga xizmat kilmokda. Bu urinda mamlakatimiz va mintakamizdagi mavjud sharoitdan kelib chikkan uolda, gazni kayta ishlash, neft- kimyo, energetika, avtomobilsozlik, elektrotexnika sanoatlari, mashinasozlik, farmatsevtika kabi zamonaviy soualar, ishlab chikarish tarmoklarini va albatta, axborot texnologiyalari va telekommunikatsiya tizimlarini jadal rivojlantirishga alouida auamiyat berilmokda, yakin kelajakda rakamli va keng ulchamli televideniega utish rejalashtirilgan.
SHular katorida birinchi navbatda yengil, tukimachilik va ozik- ovkat sanoatida paxta tolasi, boshka kishlok xujaligi mausu- lotlari va xom ashyo resurslarini chukur kayta ishlash buyicha ishlab chikarishni, kurilish materiallari sanoatini yanada rivojlan- tirish, sifatli va barkaror talabga ega bulgan tayyor mausulotlar tayyorlaydigan korxonalar tashkil etishga alouida e’tibor karatil- mokda. Yukoridagilarning barchasi mamlakatimizda iqtisodiy usishni ta’minlash orkali auolining ommaviy farovonligini ta’minlashga xizmat kiladi. Ma’lumki, farovonlik ta’minlangan
»_/ »_/ S/ •• t t
joyda tinchlik osoyishtalikka zamin tayyorlanadi. Urtacha mulkdor- lar sinfiga oid katlam mikdori kupayadi, ijtimoiy zurikishning oldi olinadi. Ishsizlar soni minimal darajaga tushiriladi va bu jinoyatchilikning kamayishiga olib keladi. Okibatda uukukni muuofaza kiluvchi organlar xodimlarining xizmat yuki kamayadi.
Tayanch tushunchalar:
Talab, individual va bozor talabi, talab tsonuni, talabning elastikligi, tovarning tsadr-tsimmati, marginal naflilik tsonuni, individual va bozor taklifi, taklifning elastikligi, bozor muvozanati, kechiktirilgan talab, etstiyoj.