3 mavzu: shahar yo`llari va ko`chalari. Reja

11-rasm. Shahar ko`cha-yo`l tarmoqlari joylashish sxemalari.


2. Ko`cha va ko`chadan tashqari transport turlari, ularning tavsiflari.
Shahar aloqa yo`llari transport tizimining muhim tarkibiy qismi bo`lib hisoblanadi. Shahar aloqa yo`llarini ikki xil asosiy turi bor: ko`chadagi va ko`chadan tashqaridagi xar xil turdagi va toifadagi ko`chalar va yo`llar, maydonlar, chorraxalar, yo`lovchilar harakatiga, relsiz va relsli transportlar (avtomobillar, avtobuslar, troleybuslar, tramvay) harakatiga mo`ljallangan aloqa yo`llari ko`chaga oidga kiradi.

12-rasm. Shaxar ko`cha-yo`l tarmoqlari.
Ko`chadan tashqaridagi, metropoliten (liniya) shahar elektr temir yo`li, tez yurar tramvay va h.k. kiradi.


3. Metropoliten va uning ahamiyati. Shaharlarda transport qatnovini tashkil qilishning asosiy xususiyatlari.
Harakat tezligini keskin oshirish maqsadida ayrim shahar yo`lovchi transportlari ko`cha yo`llaridan tashqarida ishlatiladi. Bularga metropoliten, yer osti tramvayi, vertolet, monorels transporti kiradi.
Dunyoning 50 dan ortiq shahrida metropoliten mavjud. Hamdo`stlik mamlakatlari ichida metropoliten Moskva, Sank-peterburg, Kiev, Toshkent, Xarkov, Tbilisi, Boku va Yerevan shaharlarida ishlab turibdi.
Metropoliten transporti yordamida xozir Toshkentda umumiy shahar yo`lovchilarining 12,6 % tashilayotir. Metropoliten inshootlarini qurish jo`da katta kapital mablag` talab etadi. Shuning uchun ham metropoliten axolisi 1 mln. dan ortiq shaharlarda va bir soatdagi yo`lovchilar oqimi 25-30 ming kishi bo`lgan yo`nalishlardagina quriladi.

13-rasm. A.Navoiy metro bekati.
Metropoliten yo`llari asosan yer ostida quriladi. Ayrim joylarda metropoliten yo`llari yer ustida bo`ladigan bo`lsa, ular shahar qurilishlari va ko`cha harakatidan mutlaqo ajratib quyiladi. Metropoliten izlari oralig`i temir yo`llardagi kabi 1520 mm bo`lib, ular avtomatik blokirovka bilan jihozlanadi. Metropoliten harakatlanuvchi tarkib birligida 4 ta dan 8 ta gacha vagon bo`lib, u ertalabki va kechqurungi «dolzarb» vaqtlarda 90 sekundli interval bilan ishlashi mumkin. Moskva shahridagi metropoliten bir soat ichida 48 juft poezdni aniq va muntazam ravishda tez xarakat bilan o`tkazishi mumkin. Agar Frantsiya poytaxtidagi metro poezdi xarakat tezligi 26 km/soat bo`lsa, Moskvadagi metro poezdlari 60- yilda 48 km/soat tszlik bilan harakat qilgan. Toshkent metropoliteni bugungi kunda uchta «Chilonzor», «O`zbekiston» va «Yunusobod» yo`nalishlariga ega.



14-rasm. Toshkent shahar metropoliteni sxemasi.
Shahar yo`lovchi transporti bir-biridan hajmiga, transport vositalarining qarashligi, o`lchamiga va yuk tashish turiga qarab quyidagilarga bo`linadi:

• 
  Ommaviy (elektrlashtirilgan temir yo`l, metropoliten, monorels, tramvay, trolleybus, avtobus);
  
• 
  shaxsiy (yengil avtomobillar, mototsikl, velosiped).
  

Ommaviy shahar transportiga ehtiyoj yirik shaharlar maydoni ancha kengaygan davrda sezila boshlandi. Shahar transporti (ot-arava), ot kuchi bilan harakatlanuvchi transportdan hozirgi zamonaviy shahar transportlariga (metropoliten, tez yurar tramvay va boshqalar) bo`lgan rivojlanish davrini o`tadi.
Yengil avtomobil bilan ommaviy shahar transporti o`rtasidagi raqobat shundan iboratki, yengil avtomobil qulayligi, tezligining yuqoriligi, eshikdan eshikka xizmat ko`rsatishidir. Shuningdek yo`lovchi tashish hajmining kichikligi bilan va foydali transport maydonining ko`pgina qismini egalash bilan birga samarali ishlayotgan ommaviy transportdan yo`lovchilarning bir qismini o`ziga og`diradi.

15-rasm. A.Navoiy ko`chasi Xadra maydoni umumiy ko`rinishi.