3-mavzu: O‘zbekistonning tarixiy geografik jihatdan o’rganilishi Reja

3-mavzu: O‘zbekistonning tarixiy geografik jihatdan o’rganilishi
Reja:
1. O‘zbekiston tarixiy geografiyasining qadimgi dabr tarixchilari tomonidan o’rganilishi.
2. O’rta asr geograflarining asarlarida o’lkamizning o’rganilishi.
3. Temuriylar davrida dunyo tarixiy-geografik ilmini rivojlantirishi


Kalit so’zlar: Qadimgi Baqtriya, Kushonlar davri tarixiy geografiyasi, o‘rta asrlar davrida o‘lkamiz tarixiy geografik joylashuvi.
Asosiy adabiyotlar
1. Ochildiev F.B. Tarixiy o‘lkashunoslik. O‘quv-qo‘llanma. T.:
“Universitet” 2020. pdf.
2. Yujin S. Turkiston: Rossiya Turkistoni, Qo‘qon, Buxoro va G‘uljaga
sayohat qaydlari. Ingiliz tilidan tarjima va izohlar Z.A. Saidboboev
-Toshkent. 2019.
3. Saidboboev Z.A. Tarixiy geografiya. Darslik. -T., 2010.
4. Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. –Toshkent. 2008.
5. Sagdullaev A.S. Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. O‘quv
qo‘llanma. –T.: O‘qituvchi, 1996.

2. O‘rta asrlarda O‘rta Osiyolik olimlar asarlaridagi tarixiy-geografik ma’lumotlar va ularning ilmiy ahamiyati.

3. Temuriylar davri tarixiy geografiyasining olimlar tomonidan ilmiy o‘rganilishi.


1. O‘zbekiston tarixiy geografiyasining qadimgi dabr tarixchilari tomonidan o’rganilishi. Qadimgi davrda mamlakatimiz hududida davlat birlashmalari So‘g‘diyona (Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida), Xorazm (Quyi Amudaryoda), Baqtriya (Surxondaryo vohasida) vujudga keladi. Natijada sug‘orish inshootlarini qurish ishlari yanada kengayadi, qishloq va shaharlar bunyod etiladi, chorvachilik va hunarmandchilik taraqqiy etadi. Shuningdek, insonning tabiatga ta’sir doirasi kengayib, yashab turgan joy tabiat haqidagi geografik bilimlari yanada takomillashib boradi. Buni o‘sha davrlarda O‘zbekiston hududida kurilgan to‘g‘onlar, ariqlar, korizlar, hovuzlar, qazib olingan kon qoldiklari, ko‘hna shahar xarobalari to‘la tasdiqlaydi.
Afrosiyob shahar qoldiqlari Samarqand shimoliy qismida Siyob bozori va Siyob kanali orolig‘ida 219 gektar maydonni egallagan ilk shaharsozlik madaniyati hisoblanadi. Tadqiqotlar davomida Afrosiyob tepaliklaridan 30m chuqurlikdagi madaniy qatlam qazib o‘rganilgan. O‘rganilgan arxeologik madaniyatning tepa qismi mo’g‘ullar davri, pastroqda qoraxoniylar, somoniylar, arablar, turkiylar va toki ilk temir davriga ta’lluqli madaniyatlar topib o‘rganilgan. Madaniy yodgorlikdagi eng qadimgi davrlarga oid obida shaharning shimoliy qismidan m.a.VII-VIII asrlarga oid devor qoldiqlarining topib o‘rganilishi bo‘ldi. Bunda shaharning ark qoldiqlari, ya’ni harbiy-ma’muriy markaz ham ochib o‘rganildi. Ark har tomondan baland mustahkam mudofa devori bilan o‘ralgan. Afrosiyob shimolidagi Qo‘rg‘ontepa, Sartepa manzigohlari shahar maqomiga ko‘tarilmagan bo‘lsada, ulardan topilgan topilmalar m.a.I ming yillikka oid ekanligi o‘rganildi. Sartepadan bronza eritadigan, hamda sopol pishiradigan xumdonlar topilgan bo‘lsa, Lolazor manzilgohidan magistral kanal izlari topib o‘rganildi. Bu madaniyatlar qadimdan O‘rta Osiyo xususan O‘zbekiston o‘ziga xos madaniyatga ega bo‘lganligidan dalolat beradi. Shuningdek O‘zbekiston janubidagi ilk shaharsozlik belgilarini aks ettirgan Jarqo‘ton madaniyatidan ham 14-15 tepaliklardan hunarmandchilik sexi ustaxonasi qoldiqlari topib o‘rganilgan. Jumladan hunarmandchilik sexida, bronza eritadigan qozon- tigel, shuningdek, sopol pishirish pechlari qoldig‘i hamda muqaddas ichimlik tayyorlash ustaxonasi qoldiqlari topib o‘rganilgan. Bu madaniyatlar shundan dalolat beradiki, qadimgi davrlardan boshlaboq o‘ziga xos hunarmandchilik asoslarini o‘zlashtirib borganlar.
Tarixiy jarayonlarda sodir bo‘lgan turli bosqinlar tufayli O‘zbekiston tarixi va geografiyasiga oid ko‘plab ma’lumotlar deyarli yaxshi saqlanmagan. SHu sababli antik davrdagi O‘zbekiston hududi tabiati (tog‘lari, vodiylari, daryolari va boshq.), aholisi va xo‘jaligi xaqidagi aksariyat ma’lumotlar yunon-rim olimlari tomonidan ham yozib qoldirilgan. Gerodotning «Tarix» asarida ham O‘rta Osiyo tabiati, daryo va ko‘llari, aholisi haqida ma’lumotlar berilgan. Antik davrda O‘rta Osiyo tarixiy geografiyasi xaqidagi nisbatan kengroq ma’lumotlarni yunon va Rim olimlari Kvint Kursiy Ruf, Arrian, Ptolemeylarning asarlarida uchratish mumkin. Ularning asarlarida So‘g‘diyona davlatining sodda bo‘lsada, kartog‘rafik Haritalari berilib, unda Amudaryo-Oks, Sirdaryo- Yaksart, Zarafshon - Politimet deb nomlangan. Arrian Zarafshon daryosi sersuv bo‘lishiga qaramay qumlar orasiga singib ketadi, deb yozgan bo‘lsa, Kvint Kursiy Ruf esa Politimet-Zarafshon daryosi tog‘li qismida tor va chuqur o‘zanda oqishligi haqida yozib qoldirgan. Xuddi shunday geografik ma’lumotlarni Strabon asarlarida ham uchratish mumkin. Antik davrda Turkiston o‘lkasi haqidagi eng ko‘p geografik ma’lumotlar Klavdiy Ptolemey o‘z asarida va unga ilova qilingan xaritalarida Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon kabi daryolar tilga olinib, ular Kaspiy dengiziga quyiladi deb ko‘rsatilgan. Xaritada yana So‘g‘diyona, Baqtriya davlatlari va Turkistonning sharqida joylashgan tog‘lar ko‘rsatilgan. Turkiston, jumladan O‘zbekiston tabiiy geografik bilimlarining takomillasha borishida o‘rta asrlarda yashagan mahalliy va arab sayyoh olimlari ishlarining ham muhim ahamiyatga ega.