3-mavzu. O`Zbek tilining leksik qatlamlari. Reja

Grammatik ma'nosiz, faqat leksik ma'no bildiruvchi til birligi uchun leksema atamasi qo'llaniladi.Bunday vaqtda so'z morfologiya birligi sifatida, leksema esa leksikologiya birligi sifatida bir-biridan farqlanadi.

• 
  Grammatik ma'nosiz, faqat leksik ma'no bildiruvchi til birligi uchun leksema atamasi qo'llaniladi.Bunday vaqtda so'z morfologiya birligi sifatida, leksema esa leksikologiya birligi sifatida bir-biridan farqlanadi.
  
• 
  Demak, tahlil jarayonida gap tarkibidan so'zlarni ajratamiz. So'zlar esa leksema va grammatik qo'shimchalarga bo'linadi. Tilning lug'aviy (leksik) ma'no bildiruvchi birligi leksema sanaladi. Lug'atlarda bosh so'z sifatida leksemalar beriladi.
  
• 
  Nutq jarayonida ikki va undan ortiq ma'noda qo’llaniluvchi so'zlarga ko'p ma'noli so'zlar yoki polisemiya deyiladhPoli semiya yunoncha poll - ko'p, semia - ma'no so'zlaridan olingan bo'lib, ko'p ma'noli demakdir. Polisemiya monosemiya (yunoncha mono - bir, semia - ma'no)ga zidlanadi.
  

Ko'p ma'noli so'zlarda ma'no qanchalik ko'p bo'lsa ham, lekin u bir so'z hisoblanaveradi. Shuning uchun ham ko'p ma'noli so'zlarda ma'nolardan biri to'g'ri ma'no (yoki o'z ma'no), qolganlari esa ko'chma ma'no bo'ladi. Ko'chma ma'nolar nutq tarkibida boshqa so'z­lar bilan bog'langanda namoyon bo'ladi, nutq tarkibidan ajratilganda esa to'g'ri ma'nosi asosiy ma'no bo'lib qoladi. Masalan, tosh so'zi nutq qurshovidan ajratib olinsa, «qattiq jism» ma'nosini anglatadi.

• 
  Ko'p ma'noli so'zlarda ma'no qanchalik ko'p bo'lsa ham, lekin u bir so'z hisoblanaveradi. Shuning uchun ham ko'p ma'noli so'zlarda ma'nolardan biri to'g'ri ma'no (yoki o'z ma'no), qolganlari esa ko'chma ma'no bo'ladi. Ko'chma ma'nolar nutq tarkibida boshqa so'z­lar bilan bog'langanda namoyon bo'ladi, nutq tarkibidan ajratilganda esa to'g'ri ma'nosi asosiy ma'no bo'lib qoladi. Masalan, tosh so'zi nutq qurshovidan ajratib olinsa, «qattiq jism» ma'nosini anglatadi.
  
• 
  Bir ma'noli so'zlar tilimizda kam sonni tashkil qiladi va ilmiy, kasb-hunarga doir atamalarni, shuningdek, yangi paydo bo'lgan so'zlarni o'z ichiga oladi. Yangi so'zlar (neologizmlar) ham davrlar o'tishi bilan qo'shimcha ma'nolarni anglatadi.
  
• 
  Ko'p ma'noli so'zlarning ma'nosini bilish va undan nutq jarayonida o'rinli foydalanish nutqning ta'sirchan, ifodali bo'lishiga yordam beradi.
  
• 
  Ko'p ma'noli so`zlar va ma'nolarning to'g'ri va ko'chma ma'nolarga bo'linishini yuqorida ko'rib o'tdik.
  
• 
  Borliqdagi narsa - hodisa, belgi - xususiyat, harakat - holat nomlari malum bir asosga ko'ra boshqa narsa - hodisa, belgi - xususiyat, harakat- holat nomi sifatida. ham qo'llaniladi. Bunday vaqtda bitta nom bitta narsa "" hodisa, belgi - xususiyat, harakat - holatlarning nomiga xizmat qiladi. Masalan, burun so'zi «tirik organizmning yuz qismidan bo'rtib chiqqan nafas olish organi» ma'nosini ifodalashi bilan birgalikda «yerning suvlikka tomon bo'rtib chiqqan qismi» ma`nosi ham ifodalaydi. Predmetlar o'rtasidagi tashqi o'xshashlik (yuz qismidan bo'rtib chiqqan burun bilan yer qirg'og'ining dengiz yoki okean qa`ridan bo'rtib chiqishi o'rtasidagi o'xshashlik) birining nomini ikkinchisi o'rnida qo'llashga asos bo'lgan.